ХАЛЬМГ ТАҢҺЧИН РАЙОД
БАҺ ДӨРВДӘ РАЙОН
Баһ Дөрвдә район Хальмг Таңһчин ар үзгт бәәнә. Энүнә тууҗнь 1788-гч җиләс авн эклгдсмн. Тер цагт Баһ Дөрвдә нутг Шорвин кецәс авн Манцин кец күртл күрдг бәәҗ. Шорвин хойр амар бәәсн улс баһ дөрвдәхн гиҗ келгдг бәәҗ. 1800-гч җилд орс хаана зәрлгәр Чүүчә-тәәҗ Тундутов Баһ Дөрвдә нутгин нойн гиҗ зарлгдсмн. Тер цагт Баһ Дөрвдә һазрт һурвн хурл бәәҗ: Ик хурл, Дунд хурл болн Баһ хурл. Чүүчә-тәәҗ Тундутов 1803-гч җилд өңгрсмн. Энүг оршасн ормд Амта-Зелмн гидг сала һазрт сурвһ босхгдсмн. Тер цагас авн энд Баһ Дөрвд селәнә тууҗ эклгдсмн.
1925-гч җилд Баһ Дөрвдә һазрин аһу 12622 (арвн хойр миңһн зурһан зун хөрн хойр) дөрвлҗн километрт күрдг бәәҗ, улсин то-дигнь хөрн нәәмн һар миңһн күн бәәсмн. Баһ Дөрвдә күч-көлсчнрин әәмгин Совет Хальмг Таңһчд бүрдәгдсн түрүн Советмудин негнь болна.
1930-гч җилд мартын 30-д Баһ Дөрвдә әәмг уурагдад Сарпинск әәмгин
медлд орулгдсмн.
Баһ Дөрвдә район 1970-гч җилин декабрь сарин 20-д бүрдәгдсмн.
Района һазрин аһу 3666 (һурвн миңһн зурһан зун җирн зурһан) дөрвлҗн километрт күрнә. 2015-гч җилин январь сарин нег шинд кегдсн сүл то-дигәр районд 10132 (арвн миңһн зун һучн хойр) күн бәәршлҗәлә, теднәс Баһ Дөрвд селәнд 6779 (зурһан миңһн долан зун далн) күн.
Баһ Дөрвдә района һазр-усна барун захнь Ергеня өөдмд бәәнә, өмнк захнь болхла Прикаспийск дора һазрт бәәнә. Тернь Сарпинск дора һазрин аһуд орна. Тиигәд энд кесг лиман бәәнә, өвсн сәәнәр урһна. Мал-аһрусн җилин туршарт гилтә теегт идшләд йовна. Эн учрар районд торһн нооста хөд болн шимтә махна хальмг бод мал өскгднә.
Района медлд селәнә зурһан муниципальн бүрдәцс орна. Терүнд ут-тоодан арвн селәд бәәнә.
Хорт болн Барванцг нуурмудин көвәд бәәршлсн Баһ Дөрвд селәг урднь цутхлң, балһсн, ставк гиҗ нерәддг бәәсмн. 1942-гч җилд Хальмг мөртә цергә дивизин штаб Баһ Дөрвдт больницин герт бәәршлҗәсмн. Штабиг Мацг Тонхеевич Бимбаев һардҗасмн.
110-гч мөртә цергә дивизин ханьд Окна Санҗ, Чокан Дорҗ, Манҗин Пүрвә, Чонын Сергей болн нань чигн Баһ Дөрвдә көвүд церглҗ йовла.
Дәәнә өмнк җилмүдт Баһ Дөрвдт нурһлҗ шавр болн модн гермүд тосхгддг бәәсмн. Эн һазра олн әмтн һарһсн «Матша Санҗ» гидг дуунд иигҗ келгднә:
Дөрвн терзтә модн гернь
Дөрвдә дунднь гинә
Дүңгәһәд бәәнә.
Өдгә цагт Баһ Дөрвд селән Хальмг таңһчин административн ик цутхлңгудин негнь болҗана. Әрәсән Ар үзг болн Өмн үзг негдүлҗәх федеральн чинртә хаалһ эн селәнә һазрар давна. Аһш балһсн Баһ Дөрвдәс җирн дууна һазрт бәәнә.
Селәнд социальн-экономическ, сурһуль-эрдмин, сойлын олн зүсн бүрдәцс энд үүлдҗәнә.
1920-гч җилмүдт Советин йос тогталһнд орлцсн улс дунд Овшин Сеглә, Матша Санҗ, Улана Дорҗ ахта улс селән һазрар школ бүрдәҗ йовсмн. Нармин Лиҗ 1906-гч җилд Цаһан Нуурт, Антонов Дорҗ 1909-гч җил Ханата селәнд школмуд бүрдәсмн.
Баһ Дөрвдә Дунд хурлын нертә лам Бааза-багш Төвд нутгт шар шажна гүн ном гүүнәр дассмн, Дала-ламин һашг энүнд бәрүлҗ өггдсмн. Терүнә тускар бичсн «Сказание о хождении в Тибетскую страну Малодербетовского Бааза-багши» гисн үүдәврнь 1897-гч җилд Санкт-Петербург балһснд барлгдв.
Бааза-Багшин йовлһиг нойн Церн - Дәәвд Тундутов дөңнсмн. Урднь, 1756-гч җилд Бааза-багшин өвк арвн нәәмн наста Төвкә (Җиҗәтн) Төвдин орн-нутгт нәәмн җилд шар шаҗна номиг гүүдүлҗ дассмн. Хөннь эн 1812-гч җилә Төрскән харсгч дәәнд зөргтә кевәр орлцв. Җиҗәтн-багшин цогц-махмудиг сумн авдго бәәҗ, гисн домг тер цагас авн келгдҗ йовна. Җиҗәтн Төвд нутгт күрәд ирсн цагас авн 135 җил болад җичнь Бааза-багш тиигәрән бас одв. Тер багшнр шаҗна халхар әмтнд туста зөөр авч ирсмн.
Бааза-багш 1903-гч җилд бурхн болсмн. Оршасн һазртнь - Сарпинск района Уманцево селәнә өөр суврһн босхгдв.
Хальмг келн-услин амн урн үгин хамгин үнтә зөөр баатрльг «Җаңһр» дуулвр эн һазра билгтә җаңһрч Ээлән Овлан нилчәр олн дунд нер һарсмн. 1908-гч җилд Петербург балһсна деед сурһулин оютн Номт Очиров Ээлән Овлаһас «Җаңһр» дуулврин нег бөлг бичҗ авсмн. 1910-гч җилд профессор Котвич Ээлән Овлаһас бичҗ авсн «Җаңһрин» бөлгүдиг тод үзгәр барлад миңһн экземпляр һарһсмн. Терүнә ашт «Җаңһр» ода күртл хадһлгдад, дуулгдад йовна.
Баһ Дөрвдә район нертә улсарн байн. Тедн дунд онц заах нерд: профессор Бадмин Бата, бичәч Калян Санҗ, номтнр Эрднин Өрүҗүр, Бушкин Бадм, Мунин Бембә, Әрәсән болн һазадын чигн нутгудт өргнәр олзлгддг УДЕ эв-арһин түүрвәч, академик Пүрвә Эрдниевич Мучкаев, Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран Федор Савкаевич Санджиев болн нань чигн улс.
ГОРОДОВИКОВСК РАЙОН
Городовиковск район Хальмг Таңһчин барун ар үзгт бәәнә. Района аһунь 1099 (нег миңһн йирн йисн) дөрвлҗн километр күрнә. Деед-ар үзгтән Яшалтинск районла залһлдата, өмн үзгтән Ставропольск крайин, барун ар үзгтән Ростовск областин меҗәтә харһна. Района һазрин аһунь Сарпулин барун ар үзгин һазрин эрг деер бәәнә.
Теңгрин бәәдл энд дулан, аһарнь невчкн чиигтә, җөөлн, үвлднь цасн баһар орна. Энд гүүҗәх һолмуд - Егорлык, Башанта, Ик Гок гиҗ нерәдгднә. Района өмн үзгт Городовиковск Тогтал усн гүүнә, зүн ар үзгтнь Малый Бурукшун нертә лиман бәәнә.
Городовиковск района һазрин 2114( хойр миңһн зун арвн дөрвн) гектар аһунь уста. Эн учрар энд ноһан-өвсн, олн-зүсн модд элвгәр һарна. Кесг-зүсн аһрусн болн шовуд олар хурна. Тиим бәәдл даңгин нүүһәд йовдг бәәсн хальмг улсин седкл авлсмн.
Городовиковск балһсна музейд хадһлгдҗах зургуд медүлсәр эн һазрт 1866-гч җилд хамгин түрүн болҗ бүүрлдг болсн хальмг хотн Лапино гидг нертә бәәсмн. Тернь Ик Дөрвдә Ик Тугтна зәәсң Лапин Опогиновин нерн болҗана. Энүнә эрлһәр Сарпулин губернатор даңгин нег һазрт бәәршлх седклтә болсн хальмгудт 11 миңһн арвна кемҗәтә һазрин аһу һарһҗ өгсмн.
1871-гч җилд Башанта гидг һолын көвәд авһнра төрлә хальмг нойн М.Гахаевин медлд ордг бәәсн 8195 (нәәмн миңһн зун йирн тавн) һазрин аһуд зун тәвн хальмг улс бәәршлҗәсмн. 1872 җилд энд тәвн долан ишкә гер бәәсмн. Тер цагт «Башантан Авһнр» гиҗ нерәдгдсн хотнд олн чолун гермүд, сурһулин болн эмнллһнә чинртә тосхлтс бәргдв, хойр давхр хурл секгдв. Усна цорһ орулгдв. Тиим кевәр өссн Башанта селән 1917-гч җилд Ик Дөрвдә нутгин улсин цутхлң селәнд шиидгдв.
Онц «Ик Дөрвдә нутг» гисн нерн 1929-гч җилд зүүлһгдсмн, хөөннь 1930-гч җилд «Западный улус» гиҗ нернь сольгдла.
Городовиковск районд нег балһсна, зурһан селәнә бүрдәцс бәәнә. Терүнә медлд ордг арвн йисн селәдт 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 15979 (арвн тавн миңһн йирн далн йисн) күн бәәршлҗәлә, теднәс Городовиковск балһснд 8899 (нәәмн миңһн йирн йисн) күн. Района улсин ик зунь орсмуд, теднә то җирн зурһан процентд күрнә, хальмгудын тонь хөрн тавн процент, дәкәд энд түрк-месхетинцнр, немшнр, украинцнр, армян, корей болн нань талдан келн-әмтн бәәршлнә.
Района һол керг селәнә элд-ахун көдлмш, хамгин икнкнь - буудя болн нарн цецгә урһаллһн. Промышленностин үүл энд бас күцәгднә. Үснә, махна, буудян, тәрә-темсин зүүтә эдл-ууш, дәкәд нефть чигн эд-бод кедг эврә учреҗденьс бәәнә. Нурһлҗ тедн крестьянск-фермерск болн эврә эздүдин эдл-ахусин тоод орна.
Городовиковск балһснд бәәдг хар модна болн Цорос һазрт урһҗах ө-моддын тоха йиртмҗ эврән учрсн кеерлтс гиҗ тоолгдна. Терүгәр болн энд үүлдҗәх А.М.Амур-Санана нертә һазр-усна тууҗин музейәр, төрскән харсгч малдр дәәнә цергчнрин нерд мөңкрүлҗәх бумблвсар, Зуңква Гегәнә хурлар, дәкәд Хальмгин тууҗд ончта орман эзлҗәх селәнә эдл-ахун колледжар района әмтн омг кенә.
Эн һазра ик нертә күн Прага балһсна ик сурһулин «күндтә профессор» гидг цолта Е.Ч.Чонов. Ефим Чонович Ик Дөрвдә нутгин улсин нерн деерәс хойрдгч Николай императорта харһсн күн. Района нертә улс: олна болн политическ үүлдәчнр - бичәч А.Амур-Санан, шүлгч Л.К. Карвенов, хальмг олн-әмтнә шүлгч Б.О. Джимбинов, Советск Союзин героймуд Б.М. Хечеев, Ф.Г. Попов, Г.М. Лазарев, И.Е. Зигуненко, Социалистическ күч-көлснә героймуд Э.М. Бамбушев, В.И. Демкин, Д.А. Велигуренко, Ф.И. Дедов, С.К. Крючков болн нань чигн улс.
ИК БУУРЛА РАЙОН
Ик Буурла район 1965-гч җилин январь сарин 25-д тогтсмн. Тиим йовдл Хальмг Таңһчиг цаажлгч җилмдин хөөн һардҗ йовсн түрүн һардач, Советск Союзин герой, генерал-лейтенант Басан Бадьминович Городовиковин седвәрәр күцәгдсмн. Шин район урднь Сарпулин медлд ордг бәәсн мал идшллһнә һазрас, Хальмг Таңһчин Яшкулын, Приютна болн Целинн райодын, дәкәд Элст балһсна һазра тоод орҗасн аһуһас тогтсмн.
Района цутхлң Ик Буурл селән Элст балһснас җирн зурһан дуунад бәәнә. Тиим бәәдл урдк цагт энд бәәршлҗәәсн улсин болн Элстин әмтнә хоорндк залһлданд ик туста бәәсмн. Тер учрар 1880-гч җилд энд әәмгин заллтын чинртә Ик Буурл нертә селән экләд тосхгдсмн. Хам-хоша бәәсн Ставропольск крайин селәдин гермүдлә әдләр бәргдсн чолун гермүд, школ болн эмнллһнә учрежденьс хальмгудыг хар гөрәр цааҗла харһулсна хөөн уга болҗ одсмн. Болв эн селәнә өөр көк түлән олдгдсн йовдл өвкнриннь һазрт шинәс бүүрлх седклтә улст сән арһ учрав. Тегәд Хальмг Таңһчин өмн үзгт шин район бүрдәгдсмн.
Ик Буурла район деед-ар үзгтән Целинн районла меҗәлнә, ар үзгтнь Яшкула район бәәнә, дорд үзгнь Хар Һазра района һазрин аһу татгдна, өмн үзгтән Ставропольск крайин, деед бийәсн Приютна района болн Элстин медлд бәәдг һазрмудла залһлдата.
Района һазрт 1951-гч җилин октябрь сарин 20-д метеорит унад ик чинртә йовдл учрасмн. «Манц» гидг нер өггдсн метеорит ода Москва балһсна Карпинскийин нертә минералогическ музейд хадһлгдҗана.
Ик Буурла района өмн-деед талк һазрнь Ергеня өөдм деер бәәнә. Дорд болн дорд-ар һазрнь Прикаспийск дора һазрт болн өмнк аһунь Кума болн Манц һолмудын хотхр һазрт бәәнә.
Района һазрин аһу 6363 (зурһан миңһн җирн һурвн) километрт күрнә. Энд Манц һолын болн
Чограйск цувгин усн гүүнә. Эн учрар района өмн үзгин һазрт ноһан-өвсн элвгәр һарна. Тәрә-темсн урһгдна. Заһс бәрлһнә болн аңһучллһна керг күцәгднә. Чограйск цувгас татгдҗах турваһар гүүдг усн Элст балһсна улсиг теткнә. Ик Буурла көк түлән район тогтсн цагас авн Элстүр орулгдсмн. Чолун Хамр болн Зунда Толһа гидг карьермудын чолусар болн һазр-элсәр таңһчин цуг райодмудын тосхлтс теткгдв. Өдгә цагт района һол керг - мал асруллһна үүл. Терүг крестьянск-фермерск болн эврә эздүдин эдл-ахус күцәнә.
Ик Буурла района медлд ордг селәнә арвн һурвн бүрдәцин тоод хөрн нәәмн селән бәәнә. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 10565 (арвн миңһн тавн зун җирн тавн) күн бәәршлҗәсн билә.
Ик Буурла района Хомутниковск селәнәс хол биш Хальмг Таңһчин хамгин өндр һазр бәәнә. Энүнәс Ар Кавказин уулмуд үзгднә. Орһахна һазрт 17-гч зун җилмүдт тавдгч Дала-лам Гегән Аюка-хаанд болн хальмг келн-әмтнд белглсн «Раши Лхумбо» гидг нертә хурл бәәсмн. Ода терүнә ормд Орһахна шин хурл болн долан суврһн бәәнә.
Орһахн селәнә бәәрн школ хальмг кел дасхлһна дамшлтарн Хальмгин школмуд дунд хамгин сән үзмҗтә гисн нертә.
Района нертә улс: олна болн политическ үүлдәч А.П. Пюрбеев, номт болн бичәч М.Б. Нармаев, хальмг олн-әмтнә шүлгч А.Э. Тачиев, зурач О.Х. Кекеев, скульптор П.Д. Тазаев, Әрәсән сойлын ачта үүлдәч П.Т. Надбитов, ачта хирург М.А. Бочаев, хальмг олн-әмтнә дууч Т.Н. Чиктеева, хальмг келән, авг-бәрцмүдән өөдән бәрҗ үүлддг Хальмг Ик сурһулин ректор Б.К. Салаев болн нань чигн улс.
КӨТЧНРӘ РАЙОН
Көтчнрә район 1938-гч җилд январь сарин 24-д Сарпинск улус хувагдсна ашт бүрдәгдсмн. 1943-гч җилд хальмгудыг Сиврүр нүүлһснә хөөн Әәдрхнә областин медлд орсмн. 1958-гч җилин январин нег шинд Хальмг Автономн область шинәс бүрдәгдсн кемлә Приозерн район гиҗ нерәдгдв. 1990-гч җилин сентябрь сард хуучн «Көтчнр» гидг нерән хәрү зүүсмн.
Района ар үзгәс өмн үзгүр татгдг кемҗәнь найн километрт күрнә. Деед үзгәс дорд үзг күртл зун хөрн дууна һазр татгдна. Көтчнрә районла хам-хоша бәәдг регионмуд: барун үзгт - Ростовск область, ар үзгт - Сарпинск болн Баһ Дөрвдә райод, дорд-ар үзгт - Октябрьск район, деед үзгт - Үстин район, дорд- өмн үзгт - Яшкулын район, өмн үзгт - Целинн район.
Көтчнрә район Ергеня өөдм болн Прикаспийск дора һазрт бәәнә. Тегәд зунын кем йир халунар болн уданар давна. Зунын цагт дорд болн дорд-өмн үзгәс икәр үләдг салькн района һазриг икәр хагсана. Прикаспийск дора һазрт бәәдг аһунь цевр уста булгударн байн. Хамгин олар Көтчнр селәнд бәәнә. Ут-тоодан районд тәв һар булгуд бәәнә.
Эн района һазрар Амта-Бурһст гидг һолын, дәкәд Иҗл һолла залһлдата сарпинск нуурмудин, тедү мет Сарпа, Цаһан-нур, Борманцг, Баатр-мала гидг нуурмудын усн гүүнә.
Көтчнрә района аһунь 6548 (зурһан миңһн тавн зун дөчн нәәмн) дөрвлҗн километрт күрнә. Йиртмҗин зон гидг бәәдлнь хойр зүстә: теегин болн көдә һазр. Эн учрар ноһан-өвсн хатяр һарна. Теегин болн көдә һазрин талла ирлцдг мал-аһрусна болн шовудын тонь ик биш.
Района йирн процент һазрин аһуд селәнә эдл-ахун көдлмш күцәгднә. Нурһлҗ хальмг тохма бод мал болн торһн нооста хөд өскгднә.
Хальмгин хотл Элст балһсн района цутхлң Көтчнр селәнәс зун далн дуунад бәәнә.
Района медлд йисн муниципальн бүрдәцс орна, ут тоодан хөрн негн селән бәәнә. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 9766 (йисн миңһн җирн зурһан) күн бәәршлҗәсн билә.
Көтчнрә района әмтн хамгин сәәнәр төрскн келән меддг улс гиҗ тоолгдна. Района нертә улс: олна үүлдәч А.Ч.Чапчаев, сурһуль-номин гегәрүлгч Х.К. Косиев, номтнр - Б.Б.Бадмаев, Б.Д.Муниев, У.Э.Эрдниев, бичәчнр Л.О.Инджиев, Б.Б.Дорджиев, С.М.Бадмаев, олн-әмтнә зурач Г.О.Рокчинский, Советск Союзин героймуд С.М.Крынин, Б.М.Басанов, М.А.Сельгиков, Социалистическ күч-көлснә героймуд Г.Г.Менкенов Б.М.Очиров болн нань чигн улс.
Шинмр һазрт шар шаҗна ик цолта гелң Гевш Вангьял төрҗ һарсмн. Энүнә нилчәр Америкин болн деед үзгин кесг нутгудт шар шаҗна ном тархагдсмн.
ЛАГАНЯ РАЙОН
Лаганя район Хальмг Таңһчин дорд-өмн үзгт Прикаспийск дора һазрт бәәнә. Района хотл Лагань балһсн Элстəс һурвн зун арвн дууна, Əəдрхн балһснас 175 дууна, Иҗл-Кѳк теңгсин керм йовдг цувгас дѳчн негн дууна һазрт бәәнә. Кѳк теңгслə Лагань балһсиг утарн арвн дууна керм йовдг цувг негдүлнə.
Района һазр дорд үзгəс Кѳк теңгсин усар уһагдна. Ѳмн үзгтəн Дагес-тана (Тарумовск район), деед үзг таласн - Хар һазра района, ар үзгтəн Астра-ханск областин һазрмудын аһута меҗəлнə, дорд-ар үзгтнь Иҗл һол урсна,
Кѳк теңгс тал гүүнə.
Лаганя района тууҗ 1935-гч җилин январь сарин 25-д эклсмн. Өмннь энд Приморск гидг нертә улус бәәсмн. Терүнә хотл Лагань селән 1871-гч җиләс авн эклҗ тосхгдсмн. 1938-гч җилд селән күч-көлсчнрин поселк гидг чинр зүүсмн.
Хальмг келн-әмтн цааҗла харһулгдсна хөөн 1944-гч җилд Каспийск гисн нертә болсн селән болн цуг Каспийск район Астраханск областин медлд орулгдсмн. 1958-гч җилин январь сарин нег шинд дәкнәс тогтсн Хальмг автономн областин тоод орв. 1963-гч җилин апрелин негнд Каспийск селән балһснд хүврв. Терүнлә зерг цуг района һазрин аһу шин тогтсн Хар Һазра района медлд орулгдв. 1965-гч җилин январь сарин 12-д хәрү Каспийск район болҗ салһгдв. 1995-гч җилд Лагань гидг хуучн нерән дәкнәс зүүв.
Района һазрин аһу 4685(дѳрвн миңһн зуран зун найн тавн) дөрвлҗн километрт күрнә. Хар һазра района меҗәс хол биш «Əəдрхн-Кизляр» гидг Ар Кавказин тѳмр хаалһ керчҗ һарна. «Лагань-Минводы» гидг хату девскртə хаалһ бас давҗ һарна.
Лаганя района һазр-элснә кев-кецнь ончта, олн толһа болн өөдм һазр бәәдг йилһəн темдгтə. Эн һазрт Иҗл һолын усн Көк теңгсин уснла ниилдг учрар Көк теңгсин усна ик зунь давсн уга, әмтәхн. Кесг ус хадһлдг һазр бəəнə: Красинск, Рыжковск, Бабинск, Цомокск. Оля-Каспийск, Оленичевск цувгудар әмрл усн делврәд орҗ ирнә. Җил болһн дорд, ѳмн-дорд үзгәс үләдг салькн хүкр йовдл учрана.
Района медлд нег балһсн болн тавн селәд орна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 18676 күн бәәршлҗәсмн, теднәс 13258 күн Лагань балһснд.
Района һол керг - мал өсклһн болн заһс аң бәрлһн. Тәрә-темс тәрлһн, нефть һарһлһна болн хәәврин кѳдлмш бас зѳвтә орман эзлнә.
Темдгтә һазр, бумбс районд баһ биш. Балһснд, селəн болһнд хурл, эс гиҗ мѳргүлин гер бәәнә. Көк теңгсин нег бичкн арл деер 1873-гч җилд тосхгдсн Святой Николай чудотворцын орс чонҗ бәәнә. Лаганьд шин орс чонҗ тосхгдв.
Зунын кемд така сарин дундас авн ноха сарин ѳрәл күртл Кѳк теңгст бадм цецгәс олар һарна. Хальмгин кеермҗ һәәхҗ кесг һазрас әмтн ирнә. Дәәнә харсачнрт нерәдсн эрс, мѳңк һал балһсна нег булңд, һолын кѳвән өөр бәәнә. Лаганьд заһсчнрт нерәдсн бумб, Пальмовин нертә музейин әңг бәәнә. Лаганя колледжт баһчуд олн зүсн көдлмшин эрдм дасч сурна.
Района нертә улс: Социалистическ күч-көлснә героймуд - А.Ходжи-горов болн П.Сарзманов, эн һазрт төрсн хальмг олн-әмтнә бичәчнр Т.Бембеев, А.Джимбеев, Н.Бурулов, И.Бадма-Халгаев, Советск Союзин героймуд - Л.И.Манджиев, Н.И.Баташов, К.М.Жигульский, Павловин нертә гер харсач Һ.Хохолов, урднь Хальмг обкомин сеглəтрин үүл дааҗ йовсн Х.Джалыков, Хальмг таңһчин ачта артист Очкан Борис, келн-улсин театрин артистк В.Тепкеева болн нань чигн улс.
ОКТЯБРЬСК РАЙОН
Октябрьск район Хальмг Таңһчд насарн хамгин баахн район. Энүнә тууҗнь 1977-гч җилд август сарин 25-д эклсмн. Тиим шиидвриг таңһчин һардач, Советск Союзин герой, генерал-лейтенант Басан Бадьминович Горо-довиков Сарпинск дора һазрт тутрһ болн малын теҗәлин буудя-өвс урһалһна кергиг өргнәр күцәх күслтәһәр батлҗ авсмн. Шин район Баһ Дөрвдә, Приозерн болн Үстин райодын медлд орҗасн зәрм эдл-ахусиг негдүлснә ашт бүрдәгдв.
Октябрьск район Прикаспийск дора һазрт бәәнә. Һазрин аһунь 3686 (һурвн миңһн зурһан зун найн зурһан) дөрвлҗн километрт күрнә.
Түрүн җиләс авн энд Цуг Әрәсән комсомольск-баһчудын тосхлт эклв. Терүнд орлцхар орн-нутгин кесг регионмудас ирсн миңһ һар улсас ик зунь энд бәәршлдг болцхав.
Иҗл һолас орулсн усн тутрһ урһаллһна кергиг батрулв. Эн үүлиг района дөрвн эдл-ахус күцәнә. Терүнлә зерг тәрә-темсн болн малын хот элвгәр урһагдг болв. Тиим йовдл махна болн үснә зүүтә эдл-ууш өгдг бод мал болн хөд чигн өскхд сән туста болсмн.
Района меҗәнь дорд үзгтән Әәдрхнә һазрла залһлдата. Өмн-деед үзгтнь Баһ Дөрвдә район бәәнә. Өмн үзгәр Үстин района һазрин аһу татгдна, өмн-деед таласнь Көтчнрә района меҗә бәәнә.
Октябрьск районд бәәдг Цаһан гидг нертә нур Әрәсән нертъ җурналист Николай Дроздов темдглсәр күүнә энергийин күчнд ик туста. Энд заһсн элвг.
Өмннь эн нур Көтчнрә района медлд ордг бәәсмн. Цаһан Нур селән урднь 1812-гч җилин Төрскән харсгч алдр дәәнд диилвр бәрлһнд ик тәвцән орулсн есаул Манк Талтаевин өвкнрин зөөр гиҗ тоолгдг бәәҗ.
Цаһан Нуурин болн бүкл Октябрьск района нериг дуудулҗ йовх әмтн дала. Тедн дунд хальмг олн-әмтнә шүлгч, утх-зокъялч Калян Санҗ, дәәч болн шүлгч Хоньна Михаил, Әрәсән нертә шүлгч В.Хлебников, скульптор С.К.Ботиев, Советск Союзин герой Н.М.Санджиров, Омск балһсна көгҗмин театрин Әрәсән ачта артистк В.А.Шершнева, номтнр Г.М.Борликов, М.С.Зулаев, М.М.Оконов болн нань чигн улс.
Цаһан нур селән хальмг үндсни авг-бәрцән, төрскн келән сәәнәр меддг улсарн байн болн ончта.
Октябрьск района медлд бәәдг селәдин муниципальн долан бүрдәцсин тоод арвн хойр селән орна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кесн то-дигәр 8767 (нәәмн миңһн долан зун җирн долан) күн бәәршлҗәсмн. Нурһлҗ хальмгуд, орс болн корей келн-улс.
ПРИЮТНА РАЙОН
Приютна район Хальмгин өмн-деед үзгт бәәнә. Приманычск дора һазрт бәәдг энүнә аһуһар татгдҗах федеральн хаалһ Әрәсән цутхлң болн Өмн Поволжин регионмудыг Ар Кавказин нутгудла залһлдулдг тууҗин чинртә. Дәкәд эн района һазрар Ар Кавказин төмр хаалһин магистраль давна.
Района ар болн деед-ар үзгүднь Ростовск областьла залһлдата, дорд болн өмн-дорд үзгтнь Целинн болн Ик Буурла райодын меҗә давҗ һарна, өмн үзгин захнь Ставропольск крайин һазрта харһгдна, өмн-деед үзгнь Яшалтан районла меҗәлнә.
Приютна әәмг 1938-гч җилд январин 24-д бүрдәгдсмн. Хальмгудыг цааҗла харһулсна хөөн Ставропольск крайин медлд орулгдсмн.
Района һазрин аһу 3110 (һурвн миңһн зун арвн) дөрвлҗн километрт күрнә. Энүнә ар болн дорд-ар үзгин һазр теңгин меҗәһәс хойр зун метр өндр. Өмн болн дорд-өмн үзгнь Маныч-Гудило нуурин болн Манц һолын көвәһәр татгдна.
Энд үвлд цасн баһар орна, зунын кемд йир халун болна. Тегәд һол-мудын усн дарунь урсч одна. Терүнәс иштә энд һашун уста нуурмуд болн хагссн нуурмудын бәәрмүд (лиман) олн бәәнә.
Маныч-Гудило нуурин көвәд кесг-зүсн шовуд олар хурна. Дәкәд Сиврин болн Хасгин нутгудас Әрәсән европейск захин һазрур нисдг кесг сай шовуд эн һазрт бууҗ амрцхана.
Района хамгин ик һәәхмҗ болдгнь нуурин эргндк һазриг хаврин кемд кеерүлдг олн-зүсн өңгтә Шренка гисн нертә бамб цецгәс. Энүг үзхәр таңһчин болн Әрәсән кесг нутгудын әмтн ирцхәнә. Сән авъясд хүврүлгдсәр җил болһн энд олн әмтн орлцата «Гимн тюльпану» гидг байрин керг-үүлдвр давулгдна.
Района селәдин муниципальн нәәмн бүрдәцмүдин тоод хөрн хойр селән орна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 10997 (арвн миңһн йисн зун йирн) күн бәәршлҗәнә. Района һол кергд мал асруллһн болн тәрә-темс урһалһн.
Приютное гидг нертә района цутхлң селән орс негдгч Николай императорин зәрлгәр 1848-гч җилин декабрь сарин 30-д тогтсмн.
Энд арвн йисдгч зун җилмүдәс авн үүлдҗәсн православн мөргүлин герин ормд 90-гч җилмүдт КрестовоздвижӨенск чонҗ тосхгдв. Терүг Цуг Әрәсән болн Московскийин Патриарх хойрдгч Алексий әрүслсн билә.
Төрскән харсгч алдр дәәнә цагт Приютна района һазрар олар давҗ, Элстүр болн Әәдрхнүр темцҗ йовсн немш-фашистск цергүдлә болсн бәрлдәнд кесг советск салдснр әмнәсн хаһцв. Теднә санл мөңкрүлҗәх бумбс района кесг селәдт бәәнә.
1812-гч җилин Төрскән харсгч алдр дәәнә болн орс-турецк дәәнә цагт Приютна района Үлдчн селәнә кесг улс баатр зөрмг кевәр дәәлдҗ йовсмн.
Района нертә улс: Советск Союзин герой Н.Т.Воробьев, Александр Невскин ордена кавалер Д.Я.Надиев, хальмг олн-әмтнә шүлгч В.Д.Нуров, шүлгч О.Чернышова, Саратов балһсна оперин болн балетин академическ театрин артист П.Корчагин болн нань чигн улс.
САРПИНСК РАЙОН
Сарпинск района цутхлңг Садовое селән Амт-Зельмень гидг һолын өөр бәәнә. 1849-гч җилд энд түрүн модд тәргдсн цагас авн селән экләд босхгдсмн. Тер цагт Әрәсән нутгин царск правительств Ар Кавказур татгдҗах хаалһин амнд көк урһмларн элвг селәд тосхах күслтә бәәсмн.
Ахр цагин болзгт өсҗ-өргсн селән Әәдрхнә губернин Хар-Һазра уездин Тундутов нойна волостин хойрдгчгч стана медлд ордг бәәсмн. 1861-ч җилд Столыпина реформин хөөн энд бәәсн бат эдл-ахуста колонистнр селәнәс салад һарч эврә хутормуд бүрдәцхәсмн. Теднән эврәннь нермүдәр нерәддг бәәҗ. Тегәд ода күртл бәәдг Коробкино, Уманцево болн нань талдан селәдин нерд эн һазрт бүүрлдг болсн түрүн колонистнрин нердиг медүлҗәнә.
1930-гч җилд Хальмг облисполком әәмгүд тогтаҗ, теднә һазрин меҗәсиг болн цутхлңг селәдиг шиидҗ батлхд Сарпинск әәмгин цутхлңгд Вершин-Сал гидг селән йилгдсмн. Тернь Садовое селән бәәсмн. Цаг зуур давад селәнд хәрү хуучн нернь өггдв. Хальмгудыг цааҗла харһулсна хөөн Сарпинск әәмг Сталинградск областин медлд орулгдв. 1950-гч җилд областин һардврин шиидврәр Сарпинск әәмгин тоод Баһ-Дөрвдә әәмгәс салһгдсн һазрин аһу немгдв. Хальмг автономн область шинәс тогтсн цагт 1957-гч җилин январин 12-д Сарпинск район тогтагдв.
Район дорд-ар үзгтән Баһ-Дөрвдә районла меҗәлнә, дорд-өмн таласнь Көтчнрә района һазр татгдна, деед-өмн үзгтән Ростовск областин Заветинск района меҗәтә харһна, деед болн деер-ар үзгтнь Волгоградск областин Котельниковск болн Октябрьск райодын һазрмудла залһлдата. Района һазрин аһунь 3738 миңһн дөрвлҗн километрт күрнә. Цутхлң Садовое селән Элст баһлснас зун йирн километр дуунад бәәнә. Аһш балһсн күртл татгдг хаалһин кемҗән зун хөрн дөрвн километрт күрнә.
Сарпинск района һазрин аһуһин ик зунь Ергеня эрг деер бәәнә. Барун талкнь Сарпинск дора һазрт татгдна.
Энд гүүдг һолмуд зунын кемд урсч одна. Ергеня эрг деер гүүдг һолмуд Тең һолын бассейна тоод орна. Теднәс хамгин икнь Кара-Сал һол, Зельмень, Аршан-Зельмень болн района барун талнь гүүдг һолмуд Сарпинск нуурмудын һолмуд гиҗ тоолгдна.
Сарпинск района селәдин муниципальн йисн бүрдәцмүд арвн долан селәдәс тогтна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 12790 (арвн хойр миңһн долан зун йирн )күн бәәршлҗәсн билә.
Района һол кергүд буудя тәрлһн болн мал өсклһн. Тәрә-темс энд бас урһагдна. Цуг тер көдлмшиг селәнә эдл-ахун производствен кооперативмуд, крестьянск-фермерск болн эврә эздүдин эдл-ахус күцәнә.
Сарпинск районд модд элвгәр урһна. Годҗур селәнд бәәдг ө-моддын заповедник района кеермҗ гиҗ тоолгдна.
Района селәдт тууҗин чинртә олн бумбс бәәнә. Тедү мет 1941-гч Садовое селәнд тогтсн 110-гч хальмг мөрнә дивизин 273-гч полкин нер мөңкрүлҗәх мемориальн самбр.
Уманцево селәнәс хол биш һазрт зогсчах Бааза-Багшин суврһн һанцхн Сарпинск района биш, бүкл таңһчин шаҗна болн тууҗин чинртә әрүн тосхлт гиҗ тоолгдна.
Сарпинск района нертә улс: Советск Союзин героймуд Э.Т.Деликов болн Э.Л.Бадмаев, Социалистическ күч-көлснә герой И.И.Литвинов, Әрәсән героймуд Г.П.Лячин болн Б.А.Гиндеев, СССР-н Государственн мөрән лауреат, ачта малч С.Б.Очканов болн нань чигн улс.
ХАР ҺАЗРА РАЙОН
Хар Һазра район Хальмг Танһчин дорд-өмн үзгт бәәнә. Района меҗәнь ар болн дорд-ар үзгт Әәдрхнә областьла залһлдата, дорд үзгтнь Лаганя район бәәнә, өмн талан Дагестана меҗәтә харһна, өмн-деед үзгтнь Сарпулин һазр татгдна, өмн-деед үзгтән Ик Буурла районла залһлдата.
Района һазрин аһунь Хальмг таңһчин талдан райодас хамгин ик, ут-тоодан 14192 (арвн дөрвн миңһн зун йирн хойр) дөрвлҗн километрт күрнә. Прикаспийск дора һазрт бәәдг эн района географическ бәәдлнь бас талдан райодас өвәрц. Үвлин кемд цасн йир баһар ордг учрар энд нурһлҗ көдә һазрин таллта аһу татгдна. Зунын кемд теңгрин бәәдл йир халун болдг учрар хаврар хурин, дәкәд хәәлсн цасна усар услдгдсн Состинск нуурмуд болн һолмуд урсч одна. Тиим һазр давсар бүркгднә. Энүнәс иштә энд нурһлҗ көдә бәәдлин таалд урһдг ноһан-өвсн һарна.
Үвл дулан болдг учрар хальмг келн-әмтн Әрәсән нутгин ханьд орҗ, Иҗл һолын көвәһүр нүүҗ ирсн цагас авн кесг хальмг хаадуд, нойн-зәәсңгүд эврә улстаһан үвлин цагт малан энд идшлүлдг бәәҗ. Эн һазр хар гиҗ тоолдг бәәснә ашт «Хар Һазр» гидг нерн батлгдҗ үлдсмн.
Хар Һазра район 1951-гч җилд февраль сарин 28-д тогтсмн. Тер цагт Ставропольск крайин медлд ордг бәәсн района цутхлң селән Красный Камышанинск гидг нертә бәәсмн. Хөөннь эн селән Комсомольский гиҗ нерәдгдв. 1957-гч җилд Хальмг автономн область тогтсн кемлә Хар Һазра район хәрү Хальмгин тоод орулгдсмн. Хар Һазра әәмгин тууҗ 1934-гч җилд эклгдсмн.
Района цутхлң селән Элстәс 190 дуунад бәәнә.
Хар Һазрт үүлдҗәх нәәмн селәнә муниципальн тогтацд ут-тоодан 36 селәд орна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 12653 (арвн хойр миңһн зурһан зун тәвн һурвн) күн бәәршлҗәсн билә.
Района улсин һол керг мал өскллһн. Нурһлҗ бод мал болн торһн нооста хөд өскгднә. Эн халхар района малчнрин ик зунь сән үзмҗтәһәр үүлднә. «Хальмгин герой» гидг өөдән цолта Валерий Болдырев һардҗах «Первомайсий» СПК Әрәсән нутгин хамгин сән үзмҗтә эдл-ахусин тоод орна.
Дәкәд эн һазрт нефтин булг бәәнә. Районд «Каспийск трубопроводн консорциум» гидг нарт-делкән чинртә ик компаня әңг үүлднә.
Хар Һазра района хүүрә хагсу климат болн у-өргн тег гөрәсн аң асруллһнд таарта, зокаста болна. Ик кезәңк тууҗта, нарт-делкән «Улан дегтрт» орулһата гөрәсн аң хальмг теегт мамонт аң бәәсн цагас авн идшлҗ йовна гисн тоолвр бәәнә. Тер цагт эднә то кесг зун миңһнд күрдг бәәсмн.
Өдгә цагт цөөкн миңһнд әрә күрнә. Тедниг болн һанцхн хальмг таңһчд биш, бүкл Әрәсән нутгт, терүнәс даву нарт-делкәд баһар харһдг мал-аһрусд болн шовуд харлһна «Тингута», «Хар Һазр», «Состинский» нертә заказникүд
Хар Һазра районд бәәнә. Теднә аһу 31700 гектарт күрнә. Хар-Һазра заказник 1993 җилд цуг нарт-делкән биосферн көрңгд орулгдв.
Гөрәсн аң, заказникуд болн хальмг келн-улсин тууҗд чинртә кесг кергүдәрн ончрсн Дондк Даши хааг чиндрүлсн һазрт зогсчах суврһн Хар Һазра района хамгин өврмҗтә тоотс болна. Дәкәд бәәрн әмтн бахмҗ кедгнь района нертә улс. Тедн дунд Хальмгин эмнллһнә кергт ик тәвцән орулсн эмч Улюмджи Душан, бичәчнр Баатр Басангов болн Нимгр Манджиев, хальмг улсас хамгин түрүн болҗ орденар ачлгдсн хөөч Адьян Дулахаев, социалистическ күч-көлснә героймуд Егор Лукшанов болн Илья Бурилов, шүлгч Вера Шуграева, «нарт-делкән урн эрдмт» гидг өөдән цолта көгҗмч Аркадий Манджиев, билгтә режиссер Борис Манджиев, Әрәсән ачта болн хальмг олн-әмтнә артистк Мария Мучиряева, скульптор Нина Евсеева, олимпийск чемпион Мингиян Семенов болн нань чигн улс.
ЦЕЛИНН РАЙОН
Целинн район таңһчин цутхлң һазрт, Хальмгин хотл балһснас арвн хойр дуунад бәәнә. Хамгин өөрхн болдгар района цутхлң Троицкое селәнә кесг улс Элстд көдлцхәнә, энд болдг олн-зүсн керг-үүлдврмүдт района әмтн олар орлцхана.
1938-гч җилин январь сарин 24-д энд тогтсн Троицк әәмг хальмгудыг цааҗла харһулсна хөөн Астраханск областин медлд орулгдҗ Степновск район гидг нертә болсмн. Района цутхлңгд Элст балһсн шиидгдв. Зуг нернь сольгдҗ Степной гиж неръдгдгд болсмн. 1959-гч җилд тогтсн Хальмг автономн областьд хәрү орулгдсн Степной район Целинн гидг нертә болсмн.
Целинн района ар үзгтнь Көтчнрә район бәәнә. Дорд үзгтән Яшкула района һазрла меҗәлнә, дорд-өмн үзгнь Ик Буурла районла залһлдата, өмн үзгтнь Элст балһсна, деед-өмн таласнь Приютна района һазрмудын аһу татгдна.
Целинн района һазрин ик зунь Ергеня эрг деер, барун аһунь Прикас-пийск дора һазрт бәәнә. Района һазрин аһунь 5258 (тавн миңһн хойр зун тәвн нәәмн) дөрвлҗн километрт күрн . Эн района һазрт Яшкуль, Элст, Булһн, Ялмта, Овата болн нань талдан нуурмудын, Зегст , Җург Сал, Найн Шора гидг һолмудын усн гүүнә. Зунын кем ик халун болдг учрар теднә уснь дарунь урсна. Хаврт хәәлсн цасна усар теткгднә.
Ленинский селәнд 1903-гч җилд тосхгдсн Чөөря хурлын ул деер шар шаҗна болн гүн номин медрл дасхдг шишлң школ үүлдҗәсмн. 1920-гч җиләс авн 1931-гч җил күртл Чөөря хурлд Хальмгин шаҗн ламин цутхлң бәәсмн. 1960-гч җилд хамхлгдсн хурлын чолус бәәрн школ тосхлһнд олзлгдв. Өдгә цагт бәәдг хурлын бәәшңг 1997-гч җилд экләд тосхгдҗ, 2009-гч җилин март сард эдлврт орулгдв.
Төрскән харсгч алдр дәәнә цагт Троицк әәмгәс 3350 (һурвн миңһн һучн тәвн) күн цергт мордв. Теднәс нег ми3һн тавн зун һар салдс әмнәсн хаһцв. Цуг теднә санл мөңкрүлҗәх кесг бумбс Целинн района һазрт бәәнә. 1942-гч җилин октябрь сард Троицкое селәнә ар үзгин чагчм эрг деер хөрн нәәмн еврей улс хаҗ алгдсмн. Ода тер һазрт скульптор Степан Ботиев үүдәсн обелиск зогсчана.
Целинн района һазрт «Чолун Сала» гидг нертә йиртмжин булң бәәнә. Һәәхмҗтә эн һазрт әмтн амрхдан дурта.
Хар Булг селәнәс хол биш бәәдг «Һанцхн модн» гидг нертә һазрин аһу шаҗна болн тууҗин чинртә. Энд урһҗах уласн модна экиг 160 һар җилмүд хооран шар шаҗна гүн медрл Төвдин һазрт дассн Пурдаш багш тендәс авч ирсмн. Ода энүнә өөр йисн суврһн бәәнә. Нааран әмтн олар ирҗ мөргүл кенә.
Целинн района селәдин муниципальн арвн негн бүрдәцмүдин тоод хөрн тавн селән орна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 20481 (хөрн миңһн дөрвн зун найн негн) күн бәәршлҗәсн билә.
Района һол кергүд мал өсклһн болн буудя тәрлһн. Тиим үүлиг нурһлҗ крестьянск-фермерск эдл-ахус күцәнә. Цутхлң Троицкое селәнд махна болн тәрә-темсин эдл-ууш эд-бод кедг комбинатмуд бәәнә.
Района нертә улс: Советск Союзин герой И.В. Гермашев, Социалистическ күч-көлснә героймуд В.Н. Ануфриенко, С.О. Дорджиев, Г.А.Логвиненко, Г.П. Андреев, Я.И.Попенко, А.А.Семененко, С.М.Запориванный, Т.М.Щепин, гегәрлгч Боован Бадм, хальмг олн-әмтнә бичәч Эрнҗәнә Константин, номт Кичгә Төлә, шүлгч Чонгна Василий болн нань чигн улс.
ҮСТИН РАЙОН
Үстин район Хальмг Таңһчин Прикаспийск дора һазрин аһуд бәәнә. Дорд болн ар-дорд үзгт Астраханск областин һазра Енотаевск, Харабалинск, Наримановск районмудла меҗәлнә. Деед үз талас Көтчнрә, ар-деед үзгт Октябрьск, өмн үзгт Яшкульск райодын меҗəстә залһлдата. Цаһан Амн селәнә өөр Иҗл һол урсна. Буурл Иҗлин кѳвә харулсн мет Цаһан Амн селән эрг деер дүңгәнә. Паромар давад, Ахтуба һол керчәд, Астраханск областин һазрур амрар күрч болхмн. Эндәс Богд уулур, Хошуда хурлур күрхд амр, ик хол биш.
Үстин района тууҗнь ончта. Нааран Хо Өрлг хан Зүнһарин һазрас 50 миңһн ишгә гер торһуд улсиг авч ирсмн. Хөөннь эн болн ода Яшкула района медлд ордг һазрин аһу Хо Өрлгин ачин Аюка-хана зөөр гиҗ тоолгдг болсмн. 1698-гч җиләс авн эн һазр Баһ Цоохра әәмг гиҗ нерәдгдҗәсмн. 1737-гч җилд Дондг Омбо хальмг хаана үүлд орулгдх кемлә ода Үстин района медлд бәәдг һазр терүнә зөөрт шиидгдсн бәәҗ. Цаһан Амн әәмгин цутхлң гисн чинриг 1798-гч җиләс авн зүүдг болсмн. Үстин гидг нерн 1938-гч җилд өггдсмн.
Үстин района һазрин аһу 7996 (долан миңһн йисн зун йирн зурһан) дөрвлҗн километрт күрнә. Терүнә ик зунь үвлин цагт цасар икәр бүрткгдго көдә һазр. Зуна цагт теңгрин бәәдл йир халун, һаңта болхла һазр икәр хагсна. Зәрм һазрнь давста.
Иҗлин кѳвəд бəəдг Иҗл,Ахтуба һолмудын хоорндк цувгин усн ордг олн бичкн арлмудта һазр невчк солю, ѳвəрц. Терүнд элвгәр урһдг моддын заагт зерлг аңгуд болн шовуд олар хурна. Тедү мет Әрәсән Улан дегтрт орулһата шовуд. Эн учрар 1995-гч җилд энд таңһчин чинртә «Йиртмҗин парк» бүрдәгдсмн.
Үстин һазрт олна харлһнд бəəдг Сарпинск, Харбинск болн нань талдан йиртмҗин заказникуд, эмнллһнә «Сәкүсн булң» гидг пансионат, зуульчлһна ЭКО-ПОРТ гидг комплекс, йитмҗин чинртә бичкдүдин лагерь бәәнә.
Цаган Амнд ик хурл, православн мөргүлин гер, баһчудын сойлын болн спортын «Богдо» гидг нерәдлһтә цутхлң, музей бәәнә.
Района медлд бәәдг долан селәнә муниципальн бүрдәцин тоод 14 селән орна. Терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр 10069 (арвн миңһн җ ирн йисн) күн бәәршлҗәсн билә.
Селәнә эдл-ахун һоллгч керг - мал өсклһн. Хальмгудын өвкнр хадһлҗ йовсмн дѳрвн зүсн мал цуһар энд бәәнә. Темәд, мөрд элвгәр харһна. Эрдниевский болн Полынный эдл-ахусд хурсх хөд өскгднә. Аңһучлһна, заһс бәрлһнә, тәрә-темс тәрлһнә, зуульчллһна үүл бас элвгәр күцәгднә.
Цаһан Амн селәнәс авн Элст хотл балһсн күртл хойр зун йирн дууна хату девскртә хаалһ татгдна.
Района нертә улсин дунд хальмг олн-әмтнә шүлгч Сән-Белгин Хаср, дәәч-шүлгч Көктән Эльдә, җаңһрч Лиҗин Теелтә, көгҗмч Борманҗин Баатр, 1945-гч җилд Диилврин парадт орлцсн Хайсга Павел болн Шаран Лиҗкә, дәәнə герой Җембән Бадм, Хальмг Таңһчин селәнә эдл-ахун ачта көдләч Шарлда Илья болн нань чигн улс.
ЯШАЛТАН РАЙОН
Яшалтан район 1938-гч җилин январь сарин 24-д урднь бәәсн Западн
әәмгин селәдәс тогтсмн. 194З-гч җилин декабрь сарас авн 1957-гч җилин январь сар күртл Яшалтан район Ростовск областин медлд ордг бәәсмн.
Эн района һазрин аһунь 2416 (хойр миңһн дөрвн зун арвн зурһан) дөрвлҗн километр күрнә.
Район дорд-ар үзгтән Приютна районла меҗәлнә, дорд болн дорд-өмн үзгтнь Сарпулин һазр бәәнә, деед-өмн болн деед үзг талнь Городовиковск района меҗә татгдна, деед-ар болн ар үзгтән Ростовск областьла залһлдата. Хальмгин хотл Элст балһсн болн Яшалтан района хоорндк хаалһ Ставропольск крайин Апанасенковск района һазрар давна.
Яшалтан района һазрин аһу Кума болн Манц һолмудын хотхр һазрт бәәнә. Энд Маныч-Гудило, Ик болн Бичкн Яшалта, Царык, Хагин-Сала, Җалга, Һашун уста гидг нертә нуурмуд бәәнә. Ик зунь давста. Зунын кемд һолмудын уснь урсч одна. Болв район хотхр һазрт бәәдг учрар намрин болн хаврин цагт усн дәкнәс элвгәр хурна.
Кезәнә Көк болн Хар теңгсмүдиг негдүлҗәсн Деед Манц һолын усрлврта Маныч-Гудило нуурин эргндк һазр заповедникин чинртә. Энүнә арвн хойр арлын көвәд зун найн зурһан зүсн шовуд харһна. Тедн дунд Әрәсән нутгин Улан дегтрт орулһата савһр болн оошк өңгтә хорд (пеликан) шовуд.
Маныч-Гудило нуурин эргндк һазрт 245 (хойр зун дөчн тавн) зүсн ноһан-өвсн урһна. Хамгин өврмҗтәнь Хальмгин Улан дегтрт орулһата «ирис» гиҗ әмтн нерәддг бичкн касатик болн «Шренка» нертә бамб цецгә. Хаврт эдн олар урһхла хальмг тег йоста һәәхмҗтә ке-сәәхн кевсәр бүркгднә. Березовское болн Соленое селәдин хоорнд гүүҗәх Ик Яшалтан, талданар келдгәр Соленое гидг нуурин усн болн бальчгнь эмнүллһнә чинртә. 70-гч болн 2001-гч җилмүдт кегдсн эрүл-менд батруллһна Әрәсән номин цутхлңгин номтнр шинҗлсәр бальчгин эмнллһнә чинрнь Ар Кавказин болн Израиль нутгин курортн һазра бальчгас деер.
Района өмн үзг талнь Бурушна лиманмуд бәәнә.
Яшалтан районд олн келн-әмтн бәәршлнә. Ик зунь орсмуд - тәвн һурвн процент, турки-месхитинцы - арвн дөрвн процент, хальмгудын то зуг йисн процент күрнә. Дәкәд энд немш, кумык, украин, эстон болн нань талдан келн-улс бәәршлнә.
Эн район арвн негн селәнә бүрдәцмүдәс тогтна. Терүнә тоод ордг хөрн дөрвн селәдт 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр ут-тоодан 16022 (арвн зурһан миңһн хөрн хойр) күн бәәршлҗәсн билә. Теднә һол кергнь буудя болн тәрә-темс урһалһн. Мал-аһруснас энд нурһлҗ һахас болн така-шовуд өскгднә.
Района нертә улс: Советск Союзин героймуд А.Метяшкин, П.Турченко, Әрәсән Герой З.Даудов, Социалистическ күч-көлснә героймуд Д.Венецкий, И.Герюшенко, Я.Омельченко, хальмг олн-әмтнә шүлгч Д.Кугультинов,билгтә шүлгчнр Д.Насунов болн Г.Кукарека, зурач А.Кошевой болн нань чигн улс.
ЯШКУЛА РАЙОН
Яшкула район хальмг танһчин зүн үзгт бәәнә. 10-гч - 11-гч зун җилмүдт эн һазрин аһуд нүүдлин бәәдләр бәәдг кесг келтнр бәәршлҗ йовсмн. Тууҗ шинҗләчнрин тоолврар тер цагт сүл бүүрлҗәсн келн-әмтн түрг уңгта улс бәәсмн. Эн һазрт олн нуурмуд бәәсмн. Хурин цевр уснас тогтг шин нуур-мудыг Яшкул гиҗ нерәддг бәәҗ. Эн учрар энд тогтсн хотн тиим нер зүүсмн.
Хальмгуд энд 17-гч зун җиләс авн бәәршлдг болсмн. Тер цагт энд Ик Цоохра әәмгә улс ирҗ буусмн. Ик Цоохра әәмг гисн нериг эн һазрт йосна цаасар 1920-гч җилд зүүлһсн бәәҗ.
30-гч җилмүдт Ик Цоохра әәмгә һазр Цутхлң, Приволжск болн Приморск гидг нердүдтә һурвн әңгд хувагдсмн. 1934-гч җилд Яшкул селән шин тогтсн Хар Һазра района цутхлң селән гиҗ шиидгдсмн. Тер цагт 24 259 (хөрн дөрвн миңһн хойр зун тәвн йисн) дөрвлҗн дууна һазрт зурһан селәнә советмуд ордг бәәҗ. Терүнд ут-тоодан 15800 (арвн тавн миңһн нәәмн зун) күн бәәршлҗәсмн. Хальмгудыг цааҗла харһулсна хөөн 1944-гч җилд Хар Һазра район Астраханск областин Степновск района тоод орулгдсмн.
Өдгә цагт бәәх Яшкула района тууҗнь 1957-гч җилин январь сарин
12-д эклгдсмн. Һазрин аһунь 11769 миңһн дөрвлҗн дуунад күрнә. Терүгәрн таңһчин хамгин ик хойрдгч район гиҗ тоолгдна. Энүнлә хам-хоша бәәхнь: деед үзгтнь - Целинн район, ар үзгтнь - Көтнрә болн Үстин райод, дорд таласнь Әәдрхнә һазр, өмн болн дорд-өмн үзтнь Ик- Буурла район. Яшкулын района цутхлң Яшкул селән хальмг таңһчин хотл балһснас йирн һурвн дуунад бәәнә. Эн района һазрар Әәдрхн-Элст хоорндк федеральн хаалһ татгдна.
Яшкула района медлд арвн һурвн муниципальн бурдәцмүд орна. Тернь хөрн долан селәд болн фермс. Цуг терүнд 2015-гч җилин нег шинд кегдсн то-дигәр ут-тоодан 14707 (арвн дөрвн миңһн долан зун долан) күн бәәршлҗәсн билә.
Өдгә цагт Яшкула район Хальмг танһчин цуг райодас хамгин олар дөрвн зүсн мал өскдг болн тәрә-темс урһадг район гиҗ тоолгдна. Энд хүүрә һазрин хагсу климат. Зунын бәәдл тавн сардан, үвлин кем хойр-һурвн сард давна. Үвл дала киитн уга, баһ цаста болна.
Яшкула района Хулхута селәнә өөр Төрскән харсгч алдр дәәнә цагт учрсн дәәлдәг тууҗ җинҗләчнр Сталинградын бәрлдәнлә әдл чинртә гиҗ тоолна. Терүнә ашт Кизляр-Әәдрхн хоорндк төмр хаалһ эзлҗ авх дааврта немш церг ик холд көөгдв. Тер сүркә бәрлдәнд кесг миңһәд цергчнр, нурһлҗ арвн нәәмн-хөрн наста салдс әмнәсн хаһцсмн. Тедү мет Советск Союзин герой летчик В.Ширяев, санинструктор Н.Качуевская болн нань талдан нертә дәәчнр. Цуг теднә болн баатр зөрмг кевәр дәәлдҗ йовсн 28-гч цергә салдсмудын санл мөңкрүлҗәх мемориальн комплекс Хулхута селәнәс хол биш бәәнә.
Яшкула района өврмҗтә нань талдан тоотс: Нүр үздг нертә нур болн Яшкула хурл. Дәкәд эн һазрт Хальмг Танһчин зерлг аңһудын төв кесг җилдән үүлдҗәсмн. Нарт-делкәд гөрәс анг өсклһнә заповедникуд йир цөн. Теднә негнь Яшкула района һазрт бәәнә. Дәкәд района һазрин аһуд тууҗлгч чинртә һурвн ик толһа бәәнә. Эннь: «Коммуна толга», «Кух-синий бугор», «Курган 28-ой армии».
Цаһан усн селәнд нертә җаңһрч Шавалин Даван гер-музей бәәнә. Района нертә улс: җаңһрчнр Басңга Му-Көвүн, Җуукан Нәәмн, шүлгчнр Леджинә Церн, Даван Һәрә, Санҗ-Һәрән Иван, Әрәсән ачта болн хальмг олн-әмтнә артистк Валентина Горяева, дууч болн җаңһрч Шаран Дима болн нань чигн улс.
ЭЛСТ БАЛҺСН
Хальмг таңһчин хотл Элст балһсн Европин дорд-өмн үзгин захд Ергеня эргин өмн ташуд бәәнә. Әрәсән хотл Москва балһснас Элст күртл 1836 (нег миңһн нәәмн зун һучн зурһан) дууна хаалһ татгдна.
17-гч зун җилмүдин дундурар Иҗлин өндр барун өмнд нүүҗ ирх цагас авн хальмгудт булгин уста Элстин салан һазр икәр таасгдсмн. Эн учрар зунын кемд ишкә гермүдән энд тәвҗ малан идшлүлдг болцхасмн.
1865-гч җилд эн һазра булгин ус көөҗ модд суулһгдсн кемлә энд орс крепостной Степан Кийков хойр җил урдас тосхсн шавр гер бәәсмн. Терүнә герин өөр ишкә гермүдән тәвсн арвн тавн хальмг өрк-бүл җилин эргцд энд бәәршлдг болцхасмн. Уста салан ар бийдк эргнь элстә болад тууҗан эклсн шин хотнд Элст гидг нерн өггдв. Тер цагт нааран нүүлһгдсн Баһ Дөрвдә әәмгә ставкин ормд 1907-гч җилд Әәдрхнә губерня Черноярск уездин Манычск әәмгин ставк үүлддг болсмн.
Улан шавр болн элсн элвг бәәсн учрар терүнд үүрмг солом негдүләд кегдг тоосх гермүд шулун бәрхд сән туста болсмн.
1920-гч җилд Советин йосн хальмгудт Автономн гисн нер һарһҗ өгхд Хальмг Областин хотл селән гиҗ нерәдгдг болсн Элстд модн болн чолун тосхлтс бәәсмн. Терүнд почт, нутга зәәкрәч үүлддг бәәҗ. Селәнә моддуд көкрәд одх цагт, гермүднь үзгддго бәәҗ.
1928-гч җилд Элст селән хальмг автономн областин цутхлңг гисн чинртә болв. Тиигҗ шиидгдсн йовдл эврә учрта. Хальмг теегин тал дунд, дорд болн деед, өмн болн ар үзгүдин меҗәдәс һурвад зууһад шаху дуунад бәәх Элстин һазр Әәдрхн болн Кизляр, дәкәд Царицын болн Сарпуль хоорндк хаалһс кирслҗ харһгдҗах аһу болна. Энүнә хамгин өндр һазр хойр зун арвн негн метрт күрнә. Балһсна һазрт Элст гидг нертә бичкн һолын усн гүүнә.
Сән таалд шулун өсҗ-өргҗ йовсн селән 1930-гч җилд балһсн гиҗ нерәдгдсмн. 1935-гч җилин октябрь сард Элст тер цагт тогтсн Хальмг АССР - н хотл балһснд шиидгдв.
Төрскән харсгч алдр дән эклхд Элст әмтнә бәәцин сән таалта, энерго-күчнә болн усна тетквртә, автобус көлгтә, эврә аэродромта, сойлын болн сурһулин, дәкәд гиигн болн эдл-уш эд-бод кедг промышленн эврә учреҗденьста балһсн бәәсмн.
1942-гч җилд Сталинград балһснур темцҗ йовсн немш-фашистск деермчнр Элстиг икәр күүчлв. 1943-гч җилин январин нег шинд сулдхгдсн балһсн хальмгудыг цааҗла харһулсна хөөн Ставропольск крайин медлд орулгдҗ Степной гидг нертә болв.
1957-гч җилд хальмг келн-әмтн хәрү автономн нерән зүүх цагас авн Элстин экономикин болн сойлын кергин шин девсңг эклв. Ахр цагин болзгт тосхгдсн келн-улсин театр, музей болн дегтрин саңг, ик сурһуль болн номар шинҗллһнә институтмуд Хальмг таңһчин государственн чинриг өөдлүлв.
1960-гч җиләс авн Элстд сурһулин, номин, сойлын, эмнллһнә, хулд-гүүлгәнә, промышленн болн нань талдан халхин кесг учрежденьс, олн давхрта гермүд эдлврт орулгдв. Государственн чинртә кесг организацмуд үүлддг болв. Балһсна бәәдл моңһл яста, дорд-үзгин келтнрин уңг-йозурта, шар шаҗна сүзгтә хальмг улсин үндсни кев-янзар сәәхрүлгдв. Терүнә ашт Европин захд бәәдг Азийин арл гисн нерър Әрәсәд болн нарт-делкәд ончрв. Балһсна өмн үзгт тосхгдсн «Геден Шеддуб Чой Корлинг» гидг нертә Сәкүсн сүм, Европд хамгин ик гиҗ тоолгдҗах Бурхн Багшин Алтн сүм, Элстин цутхлң талвңгиг кеерүлҗәх «Долан хонгин Пагод», «Алтн босха» нерәдлһтә болн дорд үзгин кев-янзар үүдәгдсн цуг талдан тосхлтс бүкл таңһчин өврмҗтә кеерлтсин тоод орна.
Балһсна ард бийдк ик хар толһа деер Т-34 гидг нертә танк зогсчана. Элстд бәәдг хальмг келн-улсин болн дүрслгч искусствин музеймуд, «Иньглт» парк, орс Православн чонҗ, Советск Союзин болн Әрәсән баатрмудын аллей, Гражданск болн Төрскән харсгч алдр дәәнә цагт әмнәсн хаһцсн улсин, дәкәд цааҗла харһулгдсн җилмүдт хорсн хальмгудын санл мөңкрүлҗәх мемориальн комплексмуд, В.И.Ленинә, Ока Иванович болн Басан Бадминович Городовиковихнә, «Җаңһр» дуулврин баатрмудын болн җаңһрч Ээлән Овлан, орс алдр шүлгч А.С. Пушкина, дәкәд нань талдан бумбс - цуг эдн Элстин болн Хальмг таңһчин тууҗ медүлҗәх кеермҗс болҗана.
1998-гч җилд Элстд 33-гч нарт-делкән шатрин олимпиад давулгдв. Тер цагт балһсна дорд-өмн үзгт тосхгдсн Сити-Чесс гидг нертә шатрин балһсн хальмг таңһчин чинриг өөдлүлв. Җил болһн Элстд сойлын, сурһулин болн номин, спортын, селәнә эдл-ахун халхар Әрәсән, нарт-делкән чигн чинртә олн-зүсн керг-үүлдврмүд давулгдна Элстд олн келтнр бәәршлнә. Цуг конфессьмудын цутхлңгуд үүлднә. 2015-гч җилин нег шинд кегдсн статистикин то-дигәр Хальмгин хотл балһснд ут-тоодан 108960 миңһн күн темдгләтә бәәсмн. Зуг йосн тонь терүнәс олн. Әрәсән кесг регионмудас, һазадын нутгудас ирҗ Элстд цаг зуур бәәршлҗәх улсын ик зунь Хальмг ик сурһулин оютнр болна.