ХУУЧН АВЪЯСМУД

ӨДГӘ ЦАГТ ЗОКАСТА

Өвкнрин кезәнк авъясмудас кесгнь өдгә цагла ирлцнә. Үлгүрлхд, өрүн босад өркән хәрүлхләрн зөв эргҗ хәрүлдг. Гертәсн һарад йовхларн һулмтан зөв эргҗ һарад, одсн гертән зөв эргҗ буудг. Ирсн гиичд идәни дееҗ, цә өгхләрн ааһднь зөв эргүлҗ кедг. Ямр чигн хувцна зөрүлвр зөв эргцтә. Зөв эргүллһн мөңк шар нарна эргц дахҗ йовхиг медүлҗәх авъяс болҗана.

ШҮР ТӘВДГ АВЪЯС

Кезәнә нүүдг хальмгуд хулһн сарас авн моһа сар күртл үвлзңгин бүүртән бәәдг билә. Моһа сарла дуларад ирхлә, малдан сән идшлһ хәәһәд, герән ачад кеерәгшән нүүцхәдг бәәсмн.

Нүүһәд һархларн хотна захд хойр һал шатаһад, хуучн кенчр, хүрмш, модна кизәр хаяд һалыг падрулна. Зальнь өрвкәд ирхлә үвләр хәәс бәрҗәсн хойр ишкә бәрүл, хуучн беелә, нег атх давс хайдг бәәҗ, һал дәрвкәд ирхлә, тер хойр һал хоорндаһур малмудан, гер-бүлән, ачсн ацаһан тууһад һарһулдг бәәсмн.

         Эннь үвлин герт бәәсн гем, даҗг, цуг му юмн һалд шатад үлдтхә гисн авъяс болҗана.

БҮҮР ЙӨРӘДГ АВЪЯС

Кезәнә нүүдг цагт болн ода чигн хальмгуд шин бүүрд орхларн көгшдүдәр йөрәл авхулдг авъяста. Шин бүүрин йөрәл:

                                              Бәәх гертн бәәшң  болҗ,

                                              Бәәх  улстн бәәхтә болҗ,

                                              Үүднтн татата,

                                              Өркнь хәрүлһәтә,

                                              Нүүхәстн тоосн бүргҗ,

                                              Зуухастн утан бүргҗ,

                                              Хәрин улс хаҗуһартн бичә давтха,

                                              Бүүртн өлзәтә болтха!

«АХАН АЛД КҮНДЛДГ» АВЪЯС

         Мана хальмг улс кезән-кезәнәс нааран көгшдүдән, ахнран, хәрин улс күндлдг сәәхн  авъяста. Тер учрар цецн ухата өвкнрин - «ахан - алд күндлдг, дүүһән - делм өкәрлдг» гидг үлгүр бәәнә.

         «Күн ахта, девл захта, мөрнтн тохата», - гиһәд көгшн улст мөринь тохҗ  өгәд, тәмк нерҗ өгәд, сүүһәснь өргәд мордулдг. Медәтә улст баһ улс хаалһ һарһҗ өгдг, үүдинь секҗ өгәд орулдг. Медәтә улс күүндҗәхлә баһчуд хоорнднь орҗ үг келдго. Идәни дееҗ көгшн күүнд түрүлҗ өгдг. Бер күн күндләд хадмин нер келдго, хадмдан нүцкн көлән, толһаннь ора үзүлдго.

Кемр бер күн саата болхла, хадм зогсад бериг давулна. Тернь бер хойр давхр, хойр әмн, хойр зүркн, буйн болтха, йовтха! - гисн күндлгч авъяс.

         Герт орхларн насарн ах улсиг түрүләд орулдг, хотын дееҗ өгдг.

Хүрмиг хотн-хошаһарн, демәр күцәдг.

Үрн һархла, хүрм байр болхла, көгшн күүһәр йөрәл келүлдг.

         Холас, хәр һазрас ирсн гиич хотна гермүдиг зөв эргҗ бууһад, зөв эргҗ һардг ( насни туршар нар дахад йовдг гисн авъяс).

Ирсн гиич һарад йовҗаһад, һулмт деернь хойр-һурвн арһс тәвдг бәәҗ (мөңкинд һал-һулмт бичә унтртха гисн авъяс).

         Ирсн күн ардан үүдән чаңһар хаадго (дәкәд чигн ирәд бәәхв гисн авъяс).

         Цә уучкад, ааһан бүркҗ тәвдго (бүркәд тәвхлә, дәкҗ танаһас хот амсхшив гисн му авъяс).

         Мөртә күн адһҗ йовсн болвчн кеер кевтсн шаһа үзхләрн бууһад һурв цегләд авдг.

                                                  Хош толһан хоорнд

                                                  Хумха җөөрү кевтҗ,

                                                  Авад, авад цеглхнь

                                                  Алц, тааһар белглнә! - гиҗ келдмн.

Шаһа алц, та тусад бәәхлә сансн керг күцх гинә. «Та» тусхла - көвүн һарх, «алц» тусхла - күүкн һарх гиҗ йорлна.

          Гер-бүләс көвүн һархла, эк болсн эмгнд бүкләр чансн хөөнә ууц, күүкн һархла - чансн хөөнә өвцү золһдг. Көвүн үрн баатр болх - бүкл ууц барҗ чадх, куукн үрн бичкн хотта болх гиҗ йорлдг. Эннь хойрдгч экиг күндлҗәх авъяс болҗана.

          Бер күн көгшн хадмдан нүцкн көлән, толһаннь үсән үзүлдго. Тернь бас күндлгч авъяс.

УГТУЛЫН УРЛДАН

Хальмг улс көвүнд гер авсн цагтан байрин хүрм кенә. Күүк авхар одсн әмтн мөрндән җовата эмәл тохад, кеерүләд йовдг.

Хүрмд одҗах баһчудас сәәнәр дуулдг-биилдг, һольшг, эвтә көвүд шүүҗ авад йовулдг бәәсмн. Юңгад гихлә тедниг тер һазра әмтн шинҗлдг, тер көвүд эврән бийсн бәәрн күүкдиг шинҗлдг бәәсмн. Тиим кевәр хойр нүүрин билг-эрдмин марһан болдг бәәҗ.

Күүкән «булаҗ» авад хәрхлә тер һазрас тедү дүңгә кеерчксн, хурдн мөрдән унсн арв һар күргүлин баһчуд мордад һарна.

Күргнә  хотнд тавн-зурһан дуунад өөрдҗ ирәд күргүлин көвүд, хүрмин көвүд угтулын урлда кенә. Хүрм тосчах улс олар хурсн цагт хотндан сәәхн гисн гиҗгтә  күүкн торһн, эс гиҗ шеемг ик альчурин үзүрт цаһан улан мөңг бооһад, шин бәрсн көвүнә герин өмн альчурта һаран өргәд зогсна.

        Довтлад аашх хөр һар көвүдәс түрүлҗ һарад, тер альчур шүүрәд авсн хамгин хурдн мөртә, шамдһа көвүн марһана мөрә авсн болҗ һарна.

        Мөрд урлдаһад, бөкнр ноолдулад байр-бахмҗ кедг шуугата эн сән авъясиг хальмг улс ода чигн ямаран болвчн чинртә нәр-наад давулхларн күцәнә.