ХАЛЬМГ УЛСИН ЭДЛДГ ХОТ
Хальмг улсин эдлдг хот олн-зүсн болна. Теднәс дееҗ болдгнь - хальмг цә. Хальмг цә Хар теңгсин эргнд Грузин, Адыгейин әмтн бүүрлдг һазрт элвгәр урһдг урмлас кегднә. Мөчн, така сармудын дундаһар цецгүднь унад ирхиннь алднд бүчринь түүнә, нилх хамтхасдынь ац угаһар түүҗ авад грузинск, краснодарск цә кенә. Тедниг чинрәрнь хамгин сәәнәс авн «букет», «экстра», «деед сорт», «негдгч болн хойрдгч сорт» гиһәд хувана. Үлдсн модьрун, зузавр хамтхасдынь үүрмг нәрн ацтаһинь түүҗ авад үүләд, шахурт орулад ноһан (көк) бийәрнь шахад, кевләд «хальмг цә» кенә. Хальмг цә дөрвлҗн: утдан һучн зурһан сантиметр, өргндән арвн зурһан болн зузандан дөрвн сантиметр болна, чивхәрн хойр килограмм арвн грамм татна.
Хальмг улс тиим цәәг туһлын арсар уйсн шишлң түңгрцгт утлхд олзлгдг дөрвлҗн модта хамднь хадһлдг бәәж. Цәәг сүкәр чавчхла агнь сәәнәр һардго. Эн учрар цә сүкәр хамхлхла му нерн гиҗ тоолгдг бәәсмн. Балг утхар үүрмгәр тәәрхлә ацмуднь ахр-ахрар керчгдәд агнь сәәнәр һардмн.
Хурц балгар утлсн цәәг хәәстә уснд тәвнә. Терүг күрңгдәд, улаһад, үнрнь каңкнад ирсн цагт давс тәвәд, үс кеһәд самрна. Самрад бәәхлә буслснла әдл болна. Тегәд хальмгуд иигҗ келдг бәәсмн: «Зуурм чанхар
зу самр». Тиигәд самра бәәҗ тос тәвәд, зать зорад, зөв эргүлҗ самрад бәәхлә цә көөстәд одна. Терүг «җомба» гиҗ нерәднә. Хальмг улс гиичд хамгин түрүнд хальмг цә кеҗ өгдг бәәсмн.
Цә шингн болвчн
Идәни дееҗ,
Цаасн нимгн болвчн
Номин көлгн,-
гиҗ кезәнә келгдсн келц үгмүд бәәнә.
Хальмг улсин урн үгин, нәрн бичгин зөөр болдг - баатрльг «Җаңһр» дуулврин болн туульсин баатрмуд иигҗ келдг бәәсмн:
За гидг түләһән түләд,
Зандн гидг цәәһән чанад,
Майин үсәр үсләд,
Мокн тосар тослад,
Келн ээдрм болһад,
Керә даам тос тәвәд…
«Тиим цәәһән уучкад, сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад одв»,- гиҗ амн урн үгин үүдәврмүдт келгдҗәнә.
Кезәнә угатя улс цә үсн угаһар чанад, тос эс гиҗ хорһ тәвәд харар уудг бәәсмн. Цә ховр цагт тедн цәәг хойр әңг, дөрвн әңг, нәәмн әңг кеһәд хуваһад эдлдг бәәҗ. Нег-негнәсн «өрәл», «дөрвнә», «нәәмнә» цә өгйәһәр авцхадг бәәсмн.
ҺУЙРАР КЕДГ ХОТ
Һуйрар кедг хот бас олн-зүсн болна. Кезәнә хальмг улс буслҗасн уснд һуйр бүргнүдәд, хутхад буда кеҗ ууҗ йовсмн. Будана хать гиһәд мах эс гиҗ шүүрмг тәвәд эдлдг бәәсмн.
Һуйриг нухад, элдәд, хавтхалад, хойр таавад, таава уга болхла һалын үмснд булад болһдг бәәҗ. Һуйрт өөк ишкәд эс гиҗ хорһ тәвәд булад болһсн һуйр бас амтта хот болҗ медгдг бәәсмн.
Хальмг улс нухсн һуйриг шиләр дарад, нимгләд, бичкн-бичкнәр ишкәд мах һуйрдҗ иднә.
Тос эс гиҗ хорһ хәәләд, буслҗасн тоснд һуйр бүргнүләд, хутхҗаһад, акад уга деернь һарһҗ авад иддг бәәсмн. Терүг «хәәлмш» гиҗ нерәднә. Тиим хәәлмш деернь һуйринь икәр тәвәд хутха бәәтл һуйр акурад, хәәснд наалдлго эргәд долдарад ирсн цагтнь деернь давста ус эс гиҗ үс кеһәд шалдурна. Терүг хутха бәәтл шинәс өткрәд, лугшад оркна. Дораснь тосн хаһлад бур-бур гиһәд ирсн цагт һарһҗ авад, халун-бүләнәр иднә. Тер хотыг «булмг» гиҗ келнә.
Таавад бичкн тос кеһәд, буслад ирхләнь үснд зуурсн һуйр ухрар утхҗ
авад тараһад кехлә бусрг һарад, шаргдн алдад ирхләнь, өргн балгар һарһад иднә. Терүг «борва» гиҗ нерәднә.
Дәкәд «хәәльмш» деер чансн цә кеһәд шингрүләд, самрҗ һарһад ууна. Терүг «хуурсн цә» гиҗ келнә.
БООРЦГ
Һуйриг уснд эс гиҗ үснд нухад, элдәд, олн-зүсн боорцг кенә. Теднь олн-зүсн нертә болна: целвг (хавтха), тоһш, кит, темән, хуц, мошкмр, җола, таслмр, шовун, моһа, хорха.
Үвл чиләд, хавр тосхларн хальмгуд «Цаһан сар» гидг байр темдглнә. Терүнә өмн өргнд өрк-бүл болһн боорцг кенә. Тер цаһана боорцгудан нег хуц, һурвн белг,нег кит, һурвн тоһш, нег целвг, нег шовун, нег темән гиҗ хуваҗ утцнд келкәд өөрән бәәсн улст, ирсн гиичнрт белглдг. Теднь тиим белг сольҗ эврәннь боорцгудан өгх зөвтә. Тиим йовдл нег негнәннь җирһл элвг болтха гиҗ медүлҗәх кезәнк авъяс болҗана.
МАХНА ЗҮҮТӘ ХОТ-ХОЛ
Хальмг улст махн ик шимтә, хамгин даслтта хот. Хальмгуд кезән-кезәнәс нааран дөрвн зүсн мал өскәд, теднә шим эдләд, теҗәл кеһәд йова.
Дөрвн зүсн малас хөөнә махн хальмгудт эм-дом болдг хамгин туста махн гиҗ тоолгдна. Юңгад гихлә хөн мал ноһан урһад цецгәрәд ирсн цагт терүнә түрүн цецгә хазҗ түүҗ иднә. Тегәд хөөнә махн эмнллһнә шимтә гиҗ хальмуд келнә. Эн учрар хөөнә махн дееҗд тәвгднә, хүрмд авч одгдна, дәкәд ямаран болвчн ик чинртә керг учрхла хамгин түрүнд хөөнә махн олзлгдна, кииркхсн күүнд чигн күчәр өггднә. Хальмг улст кезәнә келгдсн келц үгмүд бәәнә: «Хөөнә зуңһгта ноосна цур чимин хорна дарңх». Тегәд чим эс гиҗ белвсн хар зуусн күүг зуңһгта ноосна цурт орулад, шөл өгәд эдгәдг бәәсмн.
Хальмг улс хөөг өрчлҗ алдг билә. Тиигҗ алхла цусн асхрхш, өрч дотран үлднә. Севркән ааг хоорндаһар һар багтмар керчәд, һаран орулад, өрчинь хаһлад, хавс давулҗ хурһан орулад һолынь таслчкна. Керчсн орман модар бичкн шор кеһәд шорлчкна.
Хөөнә арсинь нудрмарн нудрад, арсинь хуулҗ авад, бүкл хөөнә мах эвдҗ: дөрвн көл, өвцүн ууц, сер-күзүн гисн әңгәр хувана. Өмнк хойр көл «ха» гинә, ар хойр көл «һуй» гинә. Ха бөһнь хавснас авн сөвән һурвн хавсн күртл арвн хойр хавста болна. Хаад зала чимгн атхм чимгн хойр, далта, бөрвтә дөрвүлн болна.
Һуйд «шаһа чимгн», «дунд чимгн», «таша» (сүүҗ) төңгтәһән дөрвүлн орна. Эн дөрвн көлиг «ууц» негдүлнә. Ууц хойр талан сөвән һурвад хавста. Дәкәд деерк эклцәснь авн хөрн дөрвн нурһн орна. Терүнәс дорагшан һодамл болад чилнә.
Өрч деернь арвн хошад хавс негдүлжәх өвцүн. Өвцүг ниилүлгчнь севркә. Севркәһәс дорагшан хойр хәврһләг ниилүләд авһнг күртл ханчр татгдна.
Ууцас деегшән хөөнә толһала негдүлгджәх амн-нурһн. Амн-нурһн ниилүлгчнь - зурһан нурһта күзүн. Терүнә негдгчнь - сер-күзүн болна. Эдн цуһар һадр махн гиҗ келгднә.
Һадр махта цогц дотр бәәснь - дотр. Дотр гисн гүзән, хот, сән сәңгрцг, му сәңгрцг, һолһа, нәрн гесн, элкн, бөөр, оошк, зүркн толһатаһан, цар-мөөрсн улан хоолтаһан, хотрха, цаһан махн, авһңг. Цуг эн хамгиг уһаһад, хотднь цус кеһәд, терүнднь өөк, мәңгрсн ишкәд, давс болн бурш тәвәд, хотын аминь шорлад, нәрн гесәр бооһад буслҗасн уснд тәвәд болһна. Нәрн гесәс наадксинь утлад чанна. Кезәнә нәрн гес ээрәд, хагсаһад домбрт чивһс кедг бәәсмн. Тиим чивһс кех керг эс учрхла нәрн гесиг цалмлдҗ эвкәд, үзүринь бичә цуцртха гиһәд зәңгдәд боона. Болсн дотриг нәрхнәр ишкәд, цуста нииләд иднә. Тиим хот йир шимтә болна. Хальмгуд дотрт ик дурта.
Дотр ишкхиннь өмн хотта цус үзүрәснь авн керчәд, «нуһлур» гиһәд залу улст өгнә. Хотын үзүринь керчәд «темә көтлдг» гиһәд герин эзн гергнд өгнә. Бөөринь көвүдт, зүркинь күүкн улст өгнә. Болсн элк нимгәр утлад семҗәр ораһад бас нуһлур кеҗ иднә.
ҺАДР МАХН
Дотрас наадк махинь һадр махн гиҗ келнә. Һадр мах чанхларн үй-үйәр, чимг-чимгәр салһад чанна. Хөөнд хойр зала чимгн, хойр шаһа чимгн, хойр атхм чимгн, хойр дунд чимгн, хойр дал, хойр таша, күзүн, хөрн дөрвн нурһн, хөрцг ясн, өвцүн бәәнә. Тедн хама бәәхинь залу күн медх зөвтә. Тегәд күргн болх көвүһәр бүрүл болад ирсн цагт хавс хадрулад, амн нурһ нуһлулад шинҗлдг бәәсмн. Эс чадхла му залуһин тоод ордг бәәсмн.
Һадр махиг бүкләр: чимг-чимгәр далтаһинь, сүүҗтәһинь ик хәәснд тәвәд, махинь яснасн салтл буслһад чанад иддг.
Энүнлә әдл тарһн хөөнә махиг чансн һуйрла холяд, шүүс немәд идхлә йир сенр хот болна. Терүг «һуйрдсн махн» гиҗ келнә.
Хөөнә толһа дөрвн шииртәһинь, керсң, һодңтаһинь хуухлад, хусад, уһаһад, чиксн цаһан махтаһинь идхлә бас сенр хот. Зуг энүнлә толһан экн, чикн, кел ишкгдхш. Экинь нүдтәһинь өвгн күн иддг. Чикн келн хойринь бичкдүдт, хуурһсинь күүкд күүнд өггднә.
Тарһн хөөнә ханчринь өвцүнә бүдркә деерк керңтәһинь авһнг күртл шуулҗ авад, улан хоолын хальснд таг кеһәд чикәд, хойр үзүринь утцар бооһад (колбас) кеһәд харачд уньна шорас дүүҗләд, ута орулад хатана.
Утанд удан өлгәтә бәәдг ханчр шарлад, хорһн чихлдәд ирнә. Хатасн ханчр гидг йир сенр хотыг зунын кемд күргн цаһалҗ ирхлә чанҗ өгдг бәәҗ.
Дәкәд махиг борцлад, шачасн һал деер шарад өгрәҗәһәд халунар иднә. Терүг шарсн махн гинә.
Тарһн хөөнә махиг яснаснь салһад, бичкн-бичкнәр утлад, давста уснд дүрҗ авад, герин сүүдрт, аһарт хагсана. Терүг борц махн гиҗ нерәднә. Йосн кевәр борцулгдсн махиг сәрсн уутд кеһәд, үвл күртл хадһлҗ болхмн. Борц махиг үстә буданд буслулхла җөөлдәд амтта болна.
Дәкн нег сенр «деернь өөк шарсн элкн» гидг хотд хальмгуд бас ик кезәнәс нааран дурта. Хөөнә элкиг зузанар керчәд делгәд тәвчкәд, хөөнә семҗиг һалын заль деер шарад, һооҗсн хорһинь тер элкн деер делгү дусаҗаһад, элкнә дееркнь шаргдад ирсн цагт халунар һарһҗ авад иддг бәәсмн. Ода болхла семҗәр орасн элкиг таава деер шарна.
Кезәнә хальмг улс күүнә нүдн өвдәд, асхн харңһуд юм үздгән уурад, «ээвә» гидг, талданар келдгәр «такан сохр нүдн» гидг гем ирсн цагт хар яма алад, халуһар элкинь татҗ авад, «тоһрун келәр» ишкәд, шар тоснд буслһад, нег эргүләд тер тосн-шүүстәһинь хамднь һурвн өдр дарандан өрүн элкнд өггдг бәәсмн.
КҮР
Күр йир әмтәхн шимтә хот. Терүг кезәнә хөөч улс кеҗ эдлдг бәәсмн. Юңгад гихлә кеер йовдг хөөчнрт хөөнә махн күрдго бәәҗ.
«Әмд күн - арһта» гиҗ келдгәр малан идшлүлҗ йовдг хөөчнр кеер хурад, нег-негнәннь хөөдәс алад, арсн-дотринь дарад, наадк һадр махиг яснаснь шуулҗ авад, дотр өөктәһинь, сүүлтәһинь бичкн-бичкнәр ишкәд, давс тәвәд (ода болхла мәңгрс, бурш, затин хамтхас немәд), гүзәнднь ки оруллго чикәд, аминь шидмсәр батлад боочкдг бәәсмн.
Һазрин ур йосндан һарсн цагт (мөчн, така сард) дораһурн далһа, деегүрнь уутьхн, гүүнәрн нег метр үлү нүк малтдг бәәсмн. Терүндән көрл, өтг болн арһс түлнә. Нүкнә эрс улаһад, шаврнь шаттл түлдг. Нүкнә йоралд цог хурад, хогнь зузарад ирхлә махар дүүргәд чикәтә гүзәг нүкнә амн деер көндлң тәвсн төмрәс бас олн шидмсәр боона. Терёгън дорак хогт болн улаҗ одсн эрст күргллго дүүҗләд, деерәснь халаһар бүркәд, деернь зузанар шавр хаяд, ки угаһар довңцг кеһәд үлдәһәд хонулна. Маңһдуртнь татад авхла, гүзән хагсад, хатад, шарлад, сәәхн үнрәр каңкна. Терүнәс даву амтта, шимтә, таасмҗта хот хальмг улст уга.
ҮСНӘ ЗҮҮТӘ ХОТ-ХОЛ
Үсн олн-зүсн болна: үкрин, мөрнә, темәнә, ямана, хөөнә. Темән, яман хойрин үсн хамгин өткн болн шимтә.
Гүүнә үсн цуһараһаснь шиңгн болвчн терүнд идәнь болдг эмин салтр- өвәрц шим (углевод) гидг юмн зөвәр элвг. Гүүнә үсәр искәһәд кедг «гүүнә чигән» садв гемин дарңх гиҗ тоолгдна. Дәкәд хотын шиңглт хурдулна, цус гүүлгнә, унд хәрүлнә. Тегәд урдк цагт байн улс саалин аду олар бәрдг бәәсмн.
Темәнә үсәр чигә кедг, әрк нерүлҗ уудг, хөөнә үсәр ээзгә кеҗ эдлдг бәәсмн. Болв темә болн яма хойр зөвәр хәләвртә адусд болдгар тедниг асрхд күнд.
Үкр асрхд хамгин амр болдг. Юңгад гихлә тедн талдан улсин үкрмүд дахад, кеерәгшән һарад, өдрин дуусн идшләд, усан бийсн олад, асхнднь туһлмудан, эздүдән хәәһәд зел талан күрч ирцхәнә. Тегәд хальмгуд ик кезәнәс нааран саалин үкрмүд олар бәрдг бәәсмн. Угатя улс чигн неҗәд-хошад үкртә болдг билә. Зәрмснь нег туһлта үкр бәрхин төлә өрк-бүләрн баячудт заргдг бәәсмн. Үсн уга цә уудг улс уга-ядуһан ааһиннь йоралд үзәд зовдг, саалин үкртә болхлаг седклнь тарһн болдг бәәҗ. Тегәд үкрин үсн хальмг улст эркн теҗәл гиҗ тоолгдна.
Делңнь делврәд ирсн үкрин туһлынь тәвәд, ивлүләд түрүн сааҗ авсн үсиг «үчг үсн» гинә. Хойрдад сааҗ авсн үсиг «ивлцн» гинә. Ивлцн үчг үснәс өткн болна. Тиим учрар хальмг улс цәәһән илвцәр үслнә. Өрмәр үслсн цә терүнәс даву өткн болн амтта болдг.
Үкрәсн сааҗ авсн үсиг бүркәд, көндәллго хонулхла, маңһдуртнь деернь өткрсн өрм хурна. Терүг онц савд кеһәд хутха-хутха бәәҗ тос кеҗ авна. Терүг «өрмин тосн» гиҗ нерәднә. Үлдл үсинь «өрмин шар» гиҗ келнә.
Үсиг өрминь авл уга чигәнә экнд кеһәд искәһәд, чигә кеһәд, хар модн чигәнә кувд кеһәд бүлүрәрнь бүлә бәәтл тосн унад, көвәд һарад ирнә. Тер тосиг «чигәнә тосн» гинә.
Тосинь халвад авчксн чигәг ик хәәснд кеһәд, хойр нүктә модн бүркәсәр бүркәд, бүркәснә нег нүкн деернь цорһин нүк туслулҗ тәвәд, төгәлңднь шаврар шавад, нег нүкинь шавр хавхугар бөгләд, дорнь һал түләд, әрк нерҗ эдлдг бәәсмн.
Ик хәәснд кесн чигән буслхла уурнь цорһин нүкәр гүүһәд, оңһцта киитн уснд тәвсн бәкрснд дусад әрк болна.
Цорһинь авад, ик хәәснә бүркәс авхла, ик хәәснә зивгәр чигәнә хаг хурна, терүг «аармг» гинә. Тер «аармг» деер үс кеһәд бичкн көвүдт өгдг бәәҗ. Буслад болҗ одсн чигәг «боз» гинә.
Боз хәәсндән киитрәд тунад өткрнә. Тиим ишклң боз деер бүлән үс кеһәд хутххла, ээдрәд, ээдмгнь тунад, ишклң усн деегшән һарад ирнә. Терүг «хөөрмг» эс гиҗ «ээдмг» гиҗ нерәднә.
Киитрәд, тунад ирсн бозиг мишгәр уйсн түңгрцгд дүүргҗ кеһәд, хонуд шүүрүләд оркна. Уснь шүүрәд одсна хөөн өткн зуура үлднә. Терүг «аадм» гинә.
Аадмгиг һартан атхҗ авад базһад бәәхлә, аадм һарин салас хоорндаһур билҗрәд, һооҗад уттулң бәәдлтәһәр олн-зүсәр нимгрәд унна. Терүг нарнд хагсаһад, хатаһад, шарлулна. Тиим хотыг «шүүрмг» гиҗ нерәднә. Шүүрмгиг тосн, өрмд холяд әмт тоона. Сәәнәр хатсн шүүрмгиг арсн тулмд кеһәд удан хадһлҗ болҗана. Үвлднь буданд хать кеҗ болдмн.
Дәкәд аадмгиг мондалҗ авад, өргн харһа деер чигчә зузанар тегшлчкәд, гер деер нарнд хагсана. Эс гиҗ келкәд гер дотр өлгәд аһарт хагсана. Терүг «хурсн» гинә. Хурсиг хатаһад, тулмд кеһәд хадһлна. Үвлднь хар буданд хать кеҗ эдлнә. Хурсн җилдән, хойр җилдән бәвв чигн көгҗрҗ үрхш.
Аадмгиг уснд эс гиҗ үснд зуурад эдлнә. Зуна халунд киитн уснд зуурад «чиидмг» кеҗ ууһад, ундан хәрүлнә. Чигәнә чиидмг улм сән болна.