Шаҗн-хувргин авъяс

ШАҖН-ХУВРГИН ҮЛМӘ

 

Хальмг улст олн-зүсн авъясмуд бәәнә. Келн-улсан хүврлт уга дахад йовх авъясмуд ода күртл чинрән гееһәд уга. Зәрмснь болхла хуучрад, мартгдҗ одва.

Хальмгуд ик кезәнәс нааран шаҗн-хувргт икәр сүҗглдг, иткдг әмтн болдгас иштә авъясмудын ик зунь бурхн-шаҗна үндстә. Урд хаана цагт сурһуль уга эгл улс гелң, лам, багш улсиг  икәр күндлдг бәәсмн. Юңгад гихлә зуг тиим улст Моңһл, Түвд нутгудур йовулгдҗ, тенд өөдән ном дасх зөв өггдг бәәсмн. Түвдәр, моңһлар умшдг, бичдг дасад, нег үлү Зууһин алтн дееврт күрәд, лам эс гиҗ «хармб»  гидг шаҗна ном төгсәһәд ирсн улс теегин хальмгудт хамгин ик тоомсрта әмтн болҗ медгдг бәәсмн. Теднә делкә деер «ном», «бурхн», «хуврг» һурвн эрднәс даву секүл уга гиснд әмтн икәр иткдг бәәсмн. Тер учрар даңгин зальврад, эрк болн күрд эргүлдг болсмн. Әмд цагтан зальврлго бәәснь килнцтә улс гиҗ тоолгдҗ, хөөтк төрлдән «хар тамд» күрч му заяһан эдлх, һурвн эрдньд зальврад йовдгнь «тарлңгин» орнд - нирвәнд төрх гиснд әмтн икәр иткдг төләдән «бу», «зәңг», «бурх», «эрк», «күрд», «җодв» залҗ авдг бәәсмн. Бас тер учрар җилин дөрвн «дүүцңгд», «мәәдрин эргцд», «шүтәнә гегәнд» болн шаҗна чинртә нань талдан керг-үүлдврмүдт орлцад, бәрцән бәрәд, һал тәәлһәд, һазр тәкүләд, укал өргүләд, яслһ ясулад, сүмс һарһулад, хар кел утлулад йовдг бәәсмн.

Теднә бәрсн бәрцәр хурлын ламнр, гелңгүд, гецлмүд болн манҗрмуд бүкл җилдән теҗәлгдг бәәсмн.

Әәмг, отг, нутг, хотн болһнас цуглулгдг малмудыг асрҗ хәләдг угатя улс хурлын өөр тәвгдг хар ишкә гермүдт бүүрлдг бәәсмн. Теднә бүүрмүд «Цахра хотн» гиҗ нерәдгдг бәәҗ.

          Шаҗн-хувргин зааврар маань умшҗасн харңһу улс биш, зәрм гелңгүд чигн юуна тускар келгдҗәхнь меддго бәәсмн. Юңгад гихлә цуг ном түвд келәр барлата бәәсмн. Хөөннь авьясмудын зәрмнь хальмг келәр бичгдсн болвчн учр-утхинь, чинринь меддго әмтн бас дала.

 

СҮМС ЙОВУЛЛҺН

 

         Наснь ирәд, эс гиҗ зуурдын үкләр күн хорҗ одхла эрк биш лам, багш, зурхач дуудад буйинь кел.үлдг авъясыг хальмгуд ик кезәнәс нааран күцәнә.

Буйинь кехәр ирсн зурхач «Дорҗ-җодван» умшад, хар һуйр нухад, өңгрсн күүнә дүр дуралһад кү кеһәд, дөрвн зүсн малын дүр кеһәд номан умшад, үләһәд, нульмад, гер-бүлин улсар нульмулад, герин ард авч одад, ар үзг хәләлһәд шарлҗн заагт хайчкдг бәәсмн. Цуһар зурхачиг дахад һаран намчлад мөргәд, эргүлҗәсн эркнәннь бумбас әдүс авад, бәрцән бәрдг бәәсмн.

 

ХАР КЕЛ УТЛУЛЛҺН

 

Эн авъясыг нурһлҗ байн улс күцәдг бәәҗ. Теднә көвүн гемтхлә, зурхачиг дуудад, «хар кел» утлулдг бәәсмн. Зурхач хөөнә ноосар кесн хар цаһан хойр утцар нег алд деес томулад, нег үзүринь гемтсн күүнә күзүнд цалмлна, барун һартан хурц утх бәрҗәх күн нөкд болна. Зурхач номан хәләҗәһәд умшна:

-Ном, бурхн, хуврг һурвнд мөрг!( гемнсн күн гекәд мөргнә).

-Үлү үзхинь тоньлһҗ «хар кел» утл! (Нөкд күн неҗәд бәрмәр шидмс керчнә).

- Хар санатын хоринь тоньлһҗ «хар кел» утл! (шидмс керчгднә).

- Әрүн шагшавдын дәәсни хар сана тоньлһҗ «хар кел» утл! (шидмс керчгднә).

- Тер му өвчтә гиҗ худл келдгин «хар кел» утл! (шидмс керчгднә).

-Күүнә юм бийдән шингәҗ гиҗ худл келгчин «хар» кел утл! (шидмс керчгднә).

Шидмсн ахрдад, утхин үзүр гемнсн күүнә күзүнд өөрдәд ирнә.

-Эк, эцкин, ах-дүүһин,төрл-садна харал тоньлх болтха! - гиһәд зурхач төгсәнә. Шидмс утлҗ йовсн күн күзүнд өлгәтә цалмин бүтү суһлҗ авад, керчмр шидмс баглҗ авад, үүд алхад ордг эркн дор нүк малтад, һал өгәд дарчкна.

«Хар кел» утлулад гемән әрлһсн улс зурхачд бәрцән бәрәд төвкнцхәнә.

 

КӨЛИН ХУМС БУЛДГ АВЬЯС

 

Кезәнә хальмг улс көлиннь хумс авхларн тер хумсан һазрт булдг бәәҗ. Хурц утхар, эс гиҗ хәәчәр хәәчлҗ авсн хумсан түүҗ авад, теднән утхар һазрт малтсн нүкнд тәвчкәд, барун көлиннь өскәһәр давтнҗаһад иигҗ келнә:

                                            Би чамаг үкрт бичә заасв,

                                            Чи намаг үклд бичә за.

                                            Чи цеңкр цаһан хад бол,

                                            Би цал-буурл сахлта
                                            Цаһан өвгн болнав,

                                            Текин өвр теңгрт күрсн цагт,

                                            Темәнә сүл һазрт күрсн цагт,

                                            Би чамур мөрн хошта,

                                            Хөн күмстә ирнәв,

                                            Чи намаг үклд бичә за!

                                            Би чамаг үкрт бичә заасн!..

         Иим олн-әмтнд медгддго авъяс дала билә. Кесг авъясмуд зокал уга болад, мартгдҗ одв.

 

ЗОКАС УГА АВЪЯСМУД

 

         Күүнә герт цә уусн ааһан бүркҗ тәвдм биш. Эннь эдлсн хот хорн болг гисн мет му йор.

         Күүнә гертәс һарч йовад мендән медүллго үүдән чаңһур хаадм биш. Эннь эндр өдрәс авн дәкҗ тана герт орхла көлм хуһрг гисн му йор.

Буурл үстә көгшән өмнәс хәрүцҗ үг келдм биш. Эннь аав-ээҗиннь амар худрсн әдл му йовдл.

         Хойр күн күүндҗәсн цагла хоорнднь орлцхла му йовдл. Эннь хойр күүнә күүндвриг медлго «хамр дор амн бәәнә» гиһәд хәвдснә әдл.

         Күүнә герин иргәр шаһаҗ чикән өгч соңсдм биш. Эннь гер-бүлин нуувчинь медх гетүл гисн чинртә му йовдл.

         Өр кечкәд, удан өглго бәәхлә, би чамаг муурхичн күләҗәләв гисн учр-утхта му йор.

         Үүртәһән чигчәһән өгч мендлхлә, чамд мини чигчән бийнь болх гисн наад бәрҗәх му йовдл.

         Хәәмнь, менд йович, гиҗ хар сана угаһар мендлсн күүнд хәрү эс өгхлә бийән деегүлҗ йовх мет му йор.