Хальмг наадд

 ХАЛЬМГ УЛСИН НААДДАС

                                                  ШАҺА НААДЛҺН

 

Хальмг улст кезән-кезънәс авн олн-зүсн наадн бәәсмн.Тер тоод шаһа наадлһн. «Шаһлцан» - эн наадыг һаза, тегш халцха деер наадна. Нааднд баһчуд, дунд наста көвүд, медәтә залу улс чигн орлцдг бәәсмн. Күн болһн хошад сахта. Сах гисн ик чивх, шүрүн нооста хальмг хөөнә шаһа. Холас хахла хавтха болна, тегәд хошад-һурвад өрцг өсргәд оркдг бәәсмн.

Өргц гисн - босхад тәвчксн шаһас. Өрцгүдиг арвн тавн-хөрн ишкмәс хаһад тусад өсргхәр чирмәлддг бәәсмн. Өсргсн өрцгиг ормаснь хойр ишкм үлү өсрхлә, хасн күн өрцгән авна. Зәрм күн холас нег хаһад, хойр ишкмәс давулад авхларн сахан туссн ормас хаһа бәәҗ өрцгүдиг цугинь шүүһәд авчкна. Тер күүнд «мергн күн» гиҗ нер өггдг бәәҗ. Шаһа түргүл тусхла -  «бөк», гедргән тусхал - «чох». Шаһа хасн цагт барун һарин эркәлә харһад тегш бийәрн деегшән хәләһәд тусхла  - «та», солһа һарин эркәлә харһад хотхр бийәрн деегшән хәләһәд тусхла  - «алц». Шаһлцан гидг наадн шуугата, мерг дасхдг наадн бәәҗ. Өдгә цагар спортивн наадн болҗ һарчана.

 

ЗҮР ХАЛҺН

 

«Зүр халһн» наадыг хойр күн зурһан шаһарар наадна. Түрүн нәәрсн залу зурһан шаһаг альхн дотран атхад сегсрҗәһәд, ширдг деер арһул цацна. Нәәрсн күүнә зурһан шаһан һурвнь бөк, һурвн чох тусхла, «алг» гиһәд шүүчкнә. Нәәрнә зурһан шаһа зурһалн түргүр тусхла «бүтү» гиһәд шүүчкнә. Зурһалн гедргән чох тусхла «нег зүсн» гиһәд шүүнә. Зурһан шаһан хойрнь та, хойрнь алц, наадк хойрнь чох, бөк хойр тусхла «зу» гиһәд шүүнә. Кемр һурвнь алц, һурвнь та тусхла «дарха» гиһәд шүүнә

 

ШАҺАҺАР МӨР УРЛДАЛҺН

Хальмг улст мөр урлдана гидг наадн кезәнәс авн үйәс-үйд дахад йова юмн. Улан залатнр хальмг болҗ үүдснәс нааран  хальмг күн мөрн эрднь хойр холвата юмн. «Мөр урлдана» нааднд һурвн-дөрвн күн наадна. Эн наадыг кезәнә хальмг ишкә гер дотр шаһасар дууна модд кеһәд дөрвн күн болхла дөрвн «мөрн» гиһәд күн болһн эврәннь шаһаһан зерглүләд зогсана. Күн болһна «мөрн» эврә темдгтә, тамһта болна. Наадҗ бәәх улсас кенә шаһа олн тусна тер күүнә «мөрн» өмн йовна. Нег шаһань тусхла нег моднд (дуунад) йовулна. Тер күүнә хойр шаһа тусхла хойр моднд йовулна. Һурвлн дөрәлдәд тусхла-һүрвн моднд йовулна. Теднә негнәннь нег шаһа онц тусхла бас һурвн моднд йовулна. Шаһаһар «мөр урлдан» олна оньг авлҗ әмт цуглулна. Урлдан эклхәс өмн шаһасиг сәәнәр хәләнә, юнгад гихлә, зәрм мектә улс олн-зүсн эв-арһ олзлад нәәрдг шаһаг тегшлчкнә. Олар нааддг наадна авъяс тиим.

Ямр нег наад наадсн цагтан әрүн чик седкләрн, мек угаһар наадх кергтә гиҗ мана өвкнр келҗ йовсмн.

 

НӘӘРМ ЦОКЛҺН

 

«Нәәрм цоклһн» наад наадхин кергт хөөнә шаһа нәәрсн цагт, хасн цагт яһҗ зогсҗахинь, яһҗ кевтхинь медх кергтә.

Дөрвн көлтә адусн болһн ар хойр көлдән шаһа-чимгндән неҗәд шаһата болна. Хөн, яман, үкр, һаха, гөрәсн хошад шаһата. Тер хойр шаһа: «та бәрм», «алц бәрм» болна. Шаһа түргүр тусхла  -  «бөк», гедргән тусхла -  «чох». Шаһа хасн цагт барун һарин эркәлә харһдг тегш бийәрн деегшән хәләһәд тусхла -  «та», солһа һарин эркәлә харһдг хотхр бийәрн деегшән тусхла -  «алц»

 

ХОРМА ХОТН

  

Кезәнә мана өвкнр хот-хотар бүүрлдг бәәсмн. «Бадмин хотн», «Нармин хотн» - гиһәд байн күүнә нер хотндан өгдг бәәҗ. Хотна күүкд-көвүд хурад, талдан хотнд одад нәр кеһәд, бииллдәд, дууллдад, таньл-үзл болҗ үүрлдг билә. Тер цагт «Хорма хотн» гидн наадн наадгдг. Тавн-зурһан күүнәс авн - арвн-арвн хойр күүкд-көвүд нег-негнәннь ард бүсәснь, эс гиҗ хойр сүвәһәснь бәрәд цувад зогсна. Эн әнгиг толһалҗах чидлтә күн хамгин өмн зогсна. Тер толһалгч күн тал талдан эн әнгәс кү булаҗ авх бас чидлтә күн ирнә. Әнгдән харсгч күн эврәннь әнгәс нег чигн кү булагдҗ өгшго күслтә болдг. Булахар ирсн күн:

- Ноолдан угаһар өгх болхла әнгиннь өрәлинь таслад ас. Ноолдад өгх болхла-ноолдад булаһад авнав!

-Эмәлтә янһрцг.

-Эмәл уга янһрцг - гиһәд хойр күн хойр һариннь альхнас атхҗ авад, өөдән өргәд чанһар чидлән сөрҗ сегсрлднә.

-Ноолдан угаһар әнгәсн нег чигн кү өгшгов! Арһта болхла булаһад ав!

- Эмәлтә янһрцг.

-Эмәл уга янһрцг - гиһәд харсч бәәх әнгин толһач, тер күүнә кесәр хошад һаран бүтүлҗ бәрәд, тер күүнә кесиг давтна. Булаһач зүн бийәрнь, барун бийәһәрнь дәврәд булаһад, таслад авхар седнә. Әнгән толһалҗах күн өмнәснь хойр һаран өрчәрнь түлкәд әнгүрн тәвхш. Булаһач арһта, чидлтә болхла дәврҗ орад нег болвчн кү булаһад авна. Эн нааднд хотна баһчуд чиирг, чидлтә, һавшунан үзүлҗ наадна.

 

ЦАҺАН МОНДА ХӘӘЛҺН

 

Эн нааднд хойр хотна баһчуд хойр әнг болад наадна (арвад, арвн хошад күн). «Цаһан мондаг» үкрә ноосар кенә. Түрүләд эдн хойр бә (орсар чучело) зерглүләд тәвнә. Хойр баг хойр бә хоорнд зергләд зогчсаһад, кенд түрүн шивх ут тусна тер багин көвүн «Цаһан монда» цуһараднь үзүлҗәһәд чидлән һарһад холд шивнә. Хойр багин улс цаһан монда унсна ә сонсад, олҗ авхар һарад гүүлднә. Альк багин күн олҗ авна, тер багар эдн бәәрән темцәд зулад һарцхана. Наадк багин улс булаҗ авхар көөлднә. Көөҗ йовх багд хурдн улс бәәхлә «цаһан мондата» көвүг күцәд, булаҗ авад эврәннь багин улстан өгәд көлврлдәд ик гидг шуугата наад кенә.

 

БИЛЦГ БУЛТУЛҺН

 

 Хальмг олн-әмтнә баһчуд дунд «Билцг бултуллһн» гидг наадн бас бәәнә. Наадыг хотна баһчуд хурад наадна. Олар хурсн күүкд-көвүд чөклҗ сууһад цаһан мөнгн билцг нег багин күүкн эс гиҗ көвүн цугтаднь үзүлчкәд, хойр һаран ардан бултулҗаһад: «Билцг альк һарт бәәнә?»- гиҗ сурна. Билцг эс олҗ авсн улсар цә чанулад, боорцг келһәд, домбр цокад, зәрм күүкд-көвүдиг биилүләд, өр цәәтл шуугад наадцхадг бәәсмн.

 

ОВН ТОВ ХАЛҺН

 

Мана өвкнрин кезәнә наадҗ йовсн «Овн тов халһн» гидг наадн бәәнә. Терүнә таалар наадҗах күн болһн арвн ишкм ууҗмд зогсчаһад, нәрхн мод барун һарарн ээм деерән дундаснь бәрәд товлҗаһад урдаснь арвн ишкм ууҗмд төгрүлҗ белдсн һазрур үзүрәрн шивнә. Тал дунднь туссн күн шүүһәд, «Овн тов» хадг мергн гидг нер зүүнә.

 

МОДН КҮЛӘ

 

«Нуһсн куләһәс» талдан «модн күлә» гидг наадн бас бәәнә. Эн нааднд «кел» бәрҗ авсн күүһән күлхд арһмҗ, деесн керг уга. «Кел» бәрҗ авсн күүнә нег ханцарнь нег үзүринь орулад, дал деегүрнь йовулад наадк ханцарнь һарһна. Модн күләһәр күләтә күн босҗ, сууҗ чадхшһ, һар-көл уга юмн мет кевтнә. Наад бәрхәр седсниг көвүд һоҗгнулад зовадг бәәсмн. Кезәнк хальмг баатрмуд кеер хортудларн дәәлдҗ йовад кел бәрҗ авсн цагтан модар эс гиҗ җидәр күлдг бәәҗ. Тиим кевәр күлхин төлә мек, ик арһ кергтә. Тегәд хальмгуд «әмд күн арһта, арвн хойр ээлтә» гиҗ келдг бәәсмн.

АВДР ДЕЕРӘС МӨҢГ КЕМЛЛҺН

 

Урд цагт күүк авхар ирсн хүрмин залусиг мордх күүкнә үр күүкд ташмгар цокад биилүләд, эмәл-хазаринь болн хәрд һарчах күүкнә деринь бултулад, хүрмин цагиг утдулхар наад һарһдг бәәсмн. Хүрмд ирсн баахн көвүдиг нәр кеҗәсн герәс дуудулҗ авад авдрин өмн цаасн мөнг хайчкад, нурһан үүрчәһәд өкәһәд тер мөнгиг кемләд авх даалһвр өгдг бәәсмн. Кесгнь толһаһарн һазр хатхад, унад әмтиг инәлһдг болна. Зәрмнь һазр деер бәәсн мөнгиг өкәһәд, урларн хавчад авна. Тер көвүг бууляд, цаһан идә өгч, дурта күүк шүүҗ ав гиҗ шууглдг бәәсмн.

 

НУҺСН КҮЛӘ

 

Нуһсн күлә гисн - деесәр күлдг наадн. Энүнд орлцдг көвүд хойр әнгд хувагдад нааддг. Бәрҗ авсн «келиг» хойр давхлрлсн деесин бүтүһинь хувциннь ханцар орулад өрчин товчлурар һарһна, терүнд ахрхн үзүринь нүдлҗ орулад татна. Күләтә күүг бичә алдртха гиһәд наадк ут үзүринь термин нүкәр орулад төгәд, эс гиҗ бахнд таг кеһәд төөмдәд боочкна. Нуһсн күләг меддг арһта, мектә, чадмг күн арһмҗиг керчл уга алдрад һарна.

 

ЧИВҺСӘР ТОВЧ ЗӘӘДЛҺН

 

Товч зәәдлһн йирин ик җанһрта юмн. Товчиг кезәнә сурар зәәдәд, хальмг девлд хаддг бәәсмн. Сурар зәәдсн товч тәәлхд йир күчр болдг. Тегәд хүрмд ирсн көвүдиг шинҗлхин төлә күүкд домбрин чивһсәр товч зәәдәд зовадг бәәҗ. Товчин зәәдә эс тәәлҗ чадхлань биилүләдл, дуудулад, тууль чигн келүлдг бәәсмн.

 

ЭРК ЗӘМЛҮЛЛҺН

Кезәнә мана өвкнр цугтан бурхнд шүтж, бурхн-шажна ном умшад эрк эргүлдг бәәҗ. Эрк зәәмлүлҗ чаддг медәтә улс  Эркән эргүләд бәәтлнь барун хурһднь көшхлә эркән зәмлүләд оркдг бәәҗ. Күн болһн эркән зәмлүлҗ чаддго бәәж. Эркнә зәмлүллһн тал дунднь болна. Хүрмд ирсн көвүдин чадмгинь медхин төлә теднд эрчмтә утц, шидмс өгәд эрк зәмлүлҗәх мет наад нааддг бәәсмн.

 

МӨҢГН БҮС

 

Хальмг улст олн күн орлцад нааддг «Мөнгн бүс» гидг наадн бәәнә. Күвүд-күүкд һаза ноһан деер эс гиҗ ишкә деер төгргләд чөкләд сууцхана. Кен түрүлҗ эклхин төлә җирв хайна. Җирв туссн күн мөнгн бүсиг бәрәд, суух улсиг зөв эргәд йовҗаһад, таасгдснаннь ард медмҗән угаһар хайчкад, суусн улсиг эргәд гүүнә. Бүс ардан хаюлсн күн үкс босад, бүс хайсн кё күцәд бүсәр цокна. Күцгдәд шавдулсн күүнә ормд күцәд цоксн күн сууна. Эс күцгдсн болхла мөңгн бүс бәрҗ йовх күн наадыг цааранднь давулна. Тиигәд дара-дараһарн босад, нег-негән көөһәд бүсәр цокад нааддг бәәсмн.

 

ЧУШ ЦОКҖ НААДЛҺН

 

Кезәнә мана өвкнр модар, модна ацар, эс гиҗ хар модар хурц утхар тәәрәд, зорад, моһлцглад долда кедг бәәҗ. Тер долдалчксн моһлцг модыг чуш гидг бәәсмн. Тер чуушиг модар цокад, модар хавлад нааддг бәәҗ. Нааднд орлцҗах күн болһн һазр малтад бийдән хотхр күлә кеҗ авна.Тер күләгәсн тедн заагрх зөв уга. Заагрсн күүнә ормиг чуш көөҗ йовсн күн модарн күләгинь дарад эзлчкнә. Күләгән булалдсн күн чуш тууҗ, нүк харулҗах улс тал мондаг төвлҗәһәд цокх зөвтә бәәсмн. Зогсчасн күн болһн чуш бийдән күргл уга хәрү хавлҗ цокдг. Кемрҗән чуш тер төвлсн күүнә көлләнь, эс гиҗ хормалань харһхла тер күн чуш туух зөвтә болдг бәәсмн.

 

ЧУШ ХАВЛДГ НААДН

Эн наадыг хошадар наадна. Негнь күләг деерән хавлдг модан бәрәд, белн болад зогсна. Негнь барун һартан чуш бәрҗ дайлҗаһад деегшән шивнә. Тернь деегшән нисч йовад, хавлхар бәәх күүнә өөр унх йоста. Күләгән харлҗах күн чушиг һариннь нурһар тосҗ сөрҗ цокх зөвтә. Эн кезәнк наадн мергн, һавшун эвин дамшлт хоршалһдг күслтә наадн болҗана. 

 

ЧОШ ЦӘКЛҮЛЛҺН

 

Эн наадыг һолын, нуурин көвәд, хурин хөөн усн тогтсн һазрт нааддг бәәсмн. Көвүд усна көвәд цуглрад, олн-зусн чолу цуглулҗ авад, усна көвәд зогсҗаһад һаран дораһур дайлад шүрүтәһәр шивнә. Тер чолун уснд чивл уга, усн деегүр халяд йовад одхла, терүг «цәкләд одв» гинә. Чолу хайсн улсас кенә чолун хамгин олар цәкләд холд тусна, тер күн шүүнә.

 

ЦАЛМ ХАЙДГ НААДН

 

Хальмг улсин тууҗ мөрн эрдньлә холвата. Терүнә тускар амн урн үгин үүдәврмүд медүлҗәнә. Юңгад гихлә урдк цагт мөрн хамгин шулун көлгн бәәсмн. Эн туст «Хол һазр өөрдүлгч-мөрн эрднь, хойр зүрк холвгч күүкн эрднь»,  «Агтни сәәнд-һазр үз, аавин мендд-кү тань» - гиҗ кезәнә келгдсн үлгүр бәәнә. Тегәд цалм хайлһн мана өвкнрин даңгин күцәдг үүлмүдин негнь бәәсмн.

Цалм гисн - цалмин арһмҗ. Цалм арһмҗ хату болх зөвтә. Мана өвкнр ямаран чигн эмнг мөриг цалм хаяд бәрҗ авад сурһдг бәәҗ. Адун өсх дутм зерлгшәд бәргддго бәәҗ.Тегәд хамгин чадмг, зөргтә, медрлтә улс цалм хаяд мөрд бәрҗ авдг бәәҗ. Хурдар гүүҗ йовсн эмнг мөрнә күзүнд цалм орулхд ик дамшлт кергтә бәәмн. Цалмин арһмҗиг мөрнә делин, сүүлин килһсәр темәнә ноос негдүләд кедг бәәҗ. Өвкнрин үлгүрәр дорас өсч йовх баһчуд цалм хаяд наадад дамшлт авдг бәәсмн.

 

ЦАЛМИН АРҺМҖ КӨМЛЛҺН

 

Цалм хайдг күүнә ундг мөрнь талдан улсин мөрдәс йилһрдг бәәҗ. Сән цалмч күн ямаран чигн эмнг мөриг салһҗ авад көөнә. Цалмчин мөрн арһмҗин үзүр күцәд ишкн алдад ирсн цагт цалмч довтла йовҗ арһмҗиг шүүрәд авч эмнг мөрнә хойр чикнәснь авад, нүднәннь цамрхаднь хойр эркәһән орулн дарад хазар зүүһәд, эмәл тохадҺ унад сурһдг бәәҗ. Эн күн сән көмлдг күн гиҗ тоолгддг бәәсмн. Эн хамгиг үзәд, сонсад йовсн баһчуд бас тиим цалмч болхар хөөнә хурһдт, туһлд, ямана ишкд цалм хайяд, дамшлт авад, наад наач йовсмн.

 

МОД БЕКӘЛҮЛЛҺН

 

Олн зүсн наадн дунд мод бекәлүлдг наадн бас бәәнә. Эн наадыг нурһлҗ кеер йовдг малчнр,  хөөчнр өдриг ахрдулхар нааддг бәәҗ. Үкрмүд амрад, хөд үдләд зогссн цагт көвүд мод бекәлулҗ нааддг бәәсмн. Тедн малян, ташмгин ишлә әдл ө уга гилгр хойр моһлцг үзүртә тавн бәрм чивх моддта болдг. Тиньгр хату һазрт һо татас татад тер зурасн деер зогсчаһад бекәлүлдг модна нег үзүрәрнь чанһар атхад бәрҗәһәд нег үзүрәрнь һазр хатхулад шивнә. Модыг сәәнәр шивҗ үзүрәрнь хамгин хол һазрт күргҗ хатхулсн күн дииләчд һардг бәәсмн.