ХАЛЬМГ УЛСИН ҺАРИН ЭРДМӘС
ИШКӘ КЕЛҺН
Кезәнә мана өвкнр теегәр нүүһәд йовдг цагтан ус, өвс хәәдг бәәж. Нүүдлин жирһлд хальмг күүнд цасн-шуурһнас харсдг, цуцхд амр, нүүхд гиигн гер кергтә бәәҗ. Цаг ирвәс үй болһн гер бәрх кергшллин сәәниннь ончлад, деернь немәд, бийдән эвтә, үвлд дулан, халун зунд серүн ишкә гер босхж авдг болсмн.
Тер цагт хальмгуд дөрвн зүсн мал өскдг бәәж. Хамгин тустань хөн болж тоолгдна. Учрнь хөн өөкн сүүлтә, ут бут нооста мал. Тегәд хөөнә ноосар ишкә кедг болцхав.
Нүүһәд һархларн ишкә герән цуцад, цугинь эвтәһәр эвкәд, ачад оркдмн. Гиигн төләднь тәвхд амр болн шулун. Ишкә гер моднас болн ора дееркинь бүркдг хүвәс тогтна. Модар терм, уньн, харач цаһргтаһан, үүдн эрктәһән кегднә. Ишкәһәр дөрвн туурһ, хойр деевр, зурһан иргвч, нег өрк, зурһан ээмч кегднә. Ишкә кехин төлә дала ноосн кергтә болна. Ишкә кенә гидг үүл йир нәрн болчкад дашката.
Түрүләд ноос эд-бод кех кергтә. Шүрүн нооста хөөдиг хаврар болн намрар кирһдг. Эн көдлмш эвтә-довта, дассн чидлтә әмтнә һарар күцәгднә. Хөөдиг гиигн, җөөлн көгтә хурц хәәчәр кирһнә. Хальмгуд терүг «маңһд хәәч» гиҗ нерәднә.
Белн ноосиг өңг-өңгәрнь саҗад, самлад, наалдсн бог-шораһинь арчад унһана. Дарунь элвг салан, боодгин, булгин цевр элвг уснд кесг дәкҗ сәәнәр уһана. Усинь шовхрҗ, мошкҗ һарһад, эләд, һадр делгәд кесг хонгт хагсана.
Хагсҗ одсн цагт, хотна улс нег герт хурад, герин һулмт тулһтаһинь һазаран һарһчкад, ормднь шавр овалад, деернь хуучн ишкәс, арсд девсәд, дәкәд деернь хагссн үкрә арс ноосинь доракшан кеһәд бүркнә. Терүг «делгц» гинә. Цуглрсн улс терүн деер хагсад ирсн ноос хаяд, хойр һартан мод бәрәд, дуулн бәәҗ сәәнәр бул болтлнь цокад сәвнүә. Ишкә келһн йир удан күцәгднә. Модар удан цока бәәтл ноосн җөөлрәд гиигрнә. Терүнә хөөн ишкә келһнә көдлмш эклгднә. Түрүләд ноос зулна.
Ноос зулхларн ик, бүтн болн цевр ишкә деер суух күүкд улс сәвәд-цокад үргдсн ноосиг делгәтә һадрин аһуд әдләр зузанар, дунднь хар, бор, шар ноос орулад делгәд, төгәлңдк захинь дотарад шамлад авчкад, халун ус бүргнүләд цацна. Теднә ардас дахлдсн залус чиигтә нооста ишкәг деерәснь бас бат зузан һадрар бүркәд, көләрн давталад дорнь бәәх һадрлань наалдулна. Терүнә хөөн сәәнәр күчәр шахад, эвкәд, деерәснь темәнә арсар кесн ут арһмҗар «эмгн уяһар» таг кеһәд боочкад модар цокад, цаг кемҗәллго көлвәдүлнә. Дәкәд залус дамҗлад авч һарад өргн харһа деер тәвчкнә. Ишкә келһнд орлцҗах улс өвдгләд сууҗаһад, арһмҗин бүтүһәснь авад, өвдгәрн өргәд цокдг бәәсмн. Зөвәр удан, зәрмдән 1500 күртл цокад сәвснә хөөн ишкәд ората чиигтә ноосн чиңнрәд, җөөлкн сегрхә ишкә болҗ одна. Терүг дәкәд ораһад ус цацад көлән җииҗ суусн улс өвдг деерән тәвәд эргүләд, дуһрулад , удан үмгчкәд орана. Деернь бас нег дәкҗ ус цацад цуһар өвдглҗ сууһад тохалдна. Тохалда бәәтл ишкә хатурад, йоста ишкә болҗ һарна.
Ишкә кеҗәсн цагт күн орҗ ирхлә нег бер босад, нег бут ноос, нег хамтхас тәмктәг ораһад терүнд бәрүлҗ өгдг бәәҗ. Ирсн күн «Ишкә цав уга болтха», - гиҗ келәд йөрәдг бәәсмн.
Орацаснь һарһҗ авсн шин ишкәһән дөрвн өңцгәснь татад, тегшләд ноһан деер делгчкәд, «ишкә цә» гиһәд хотна улсиг дуудҗ йөрәлһдг бәәсмн.
Ишкә йосн кевәр хагсад ирхлә медәтә улс терүг хәләһәд, хамань зула зузанар туссн, хама нимгнәр зулгдсинь, өөтә, ө угаһинь шинҗлҗ шалһдг бәәсмн. Ишкә белн болхла, терүнәс герин бүрәс уйна. Белн ишкәһәс деевр, туурһ, иргвч, өрк белднә. Нег герт зөвәр ик ишкә олзлгдна.
Үлдсн кизәрмүдәрнь ширдг, девскр, ик дер, богц дер уйна. Эмәл дор тәвдг тохм, делтр, темәнә немнә кенә. Үүрмг кизәрмүд бас үрәгдхш, түңгрцг, баран уут, хәәс бәрдг бәрүл болн нань чигн кергслл уйдг бәәҗ.
Тиигәд хальмг улс кесг җилдән ноосар кесн ишкә гертән, ишкәһәр кесн ширдг, девскр деерән амрад, унтад, нүүһәд йовдг бәәсмн.
МОДАР УРЛЛҺН
Ө-шуһу модн уга теегт бәәршлжәсн хальмгуд кеер олддг модд олзлҗ, кергтә хамг-тоот кедг бәәсмн.
Мод эд-бод кедг зер-зевнь көрә, алх, уху (изогнутое тесло), датлһ, өөлүр (шлифованный камень), ооль (тесловидный топорик), өрм, эрчмтә бурһу (бур, лучковое сверло с крученной веревкой), шүүнч (долото, стамеска), харул (рубанок), татур (станок).
Термс, уньд, харач келһнд нәрн эрдм керглгднә. Сән модн баһ ацта бат модар кегднә. Термин, уньна, харачин моддыг нәәһинь олҗ ухатаһар, шуурха һарһлго хагсах кергтә.
Цаһрг. Цаһргиг шин тәәрҗ авсн бурһсн модар кенә. Малтад матилһад көвкәлхин төлә нег бийдк дүрсинь зорад авчкна. Хойр үзүрәснь авад дархла матих зөвтә. Тиим болад одхла харачла кирсләд хадчкдг. Тиигхлә деернь тәвсн ишкә өрк көвкәнә. Өрк, цаһрг хоорндаһар утан һарна. Цаһргиг бөдүн модар кенә.
Харач. Харачиг бүдүн хагсу удн модар углад кенә. Харач ө-төгрг болна. Харачиг герин ора деер бәрх кергтә. Терүнә төлә нүкн болһнднь үзүр ордг уньд кергтә болна. Гер өндр, шовһр болхин төлә уньд кесн модд ац уга һо болх зөвтә.
Термин модыг дөрвн өңг һарһад зорна, харудна. Моддуд белн болхла, хоорнднь сөм-сөмәр заагтаһар кирслҗ (давхрлҗ) тәвәд, бурһудад бичкн нүк һарһна, сур үдәрәр негдүлнә. Термс теләд босхахд, хурахд амр болх зөвтә. Термсиг бат болтха, удан олзлгдтха, теңгрин аюлас, хур-чиигәс, һалзу киитнәс, салькнас болн хурц нарнас харстха гидһәд тедниг урһмлын будгт уугдулҗ ширднә. Эгл улс бәәдг хальмг герт зурһан әңг термс бәәдг биший, зөвтнь төләд-төгргләд, эвтнь хоорнднь углад, хойр һазрт алд-делм сурар чаңһаҗ боона.
Өмн үзг хәләһәд модн үүдн зогсагдна, хойр таласнь термлә шахгдҗ эвтән орулгдна, ниилвриг бас дөрвн сурар батлулна.
Термс, үүд зогсаһад тәвхин төлә залус дөрвн үзгәснь хошаһад уңд шорарнь лавлҗ, харачин нүкнд орулад, харачиг дегц деегшән өргәд, уньдин салдрһарнь термсин толһад орана. Харач ормдан уньдиг тер метәр орм - ормднь батлгдна.
Гериг ишкәһәр бүрклһн. Түрүләд хойр-һурвн күн деевриг өргәд харач эргүләд бүркнә. Дееврин дора захнь төгәлңгдән термс бүркәд, унҗад, туурһин деерк захнь эвтән орҗ бултулгдна. Туурһ иргвчиг бас дотр бийдән орулҗ халхлна. Деевриг, туурһиг, иргвчиг дарулҗ һурвн бүсәр, нексн хошлңар батар бүслнә.
Герин барун зүн таласнь бөдүн (бат) шин деесәр, арһмҗар һазрт һасд цокҗ орулад чигтхлнә, харач хойр талан бүчтә өркәр бүркгднә, һал түлсн цагт өрк хәрүлгднә.
Үвлин найн-киитнд тотх деер эвкәтә ишкә үүдн, герт дула өгхин
кергт буулһад боогдна. Гер дотркиннь биктрүлһиг барас авн эклдгиг, баран ямаран юмнас ясгддгинь медх кергтә. Ясгдсн юмн бичә үртхә, чиг бичә
ортха гиһәд ахрхн модн көлтә өргн харһа девсгднә. Деернь му, сән ишкә делгәд девскрәр бүтәнә. Өрк-бүлд кергтә девлин арсд, үлү девлмүд, ширдг, көнҗлмүд хурагдна. Бараг кеерүлҗ сәәхн эрстә кевсәр бүтәнә. Кевс деер авдрмуд тәвгднә.Авдрмуд деер хәәрцгүд орман олна, өңг үзүлнә. Барана барун бийднь орндг тәвгднә, орндг җөөлкн болтха гиһәд бүл-өрвлг улв делгнә, уга болхла ишкәһәр, ширдгүдәр сольгдна. Орндгиг деерәснь зузан һадрар, эс гиҗ кевсәр бүтәнә.
Баран орндг хойрин хоорнд шуһу һарһна, эвтәкн ке модн тагмуд углад, деернь бурхн-шаҗна юмс тәвгднә, залгдна. Орндгин ар көлмүдин өөр ширәр ширдәд кеерүлсн үкүг зогсна. Үкүгин нег өрәлднь хот-хол дүргднә, хойрдгч өрәлднь ааһ-сав болн хотд орлцдг хамг тоотс тәвгднә.
Үкүглә зергләд модн тәвцд хәәсд тәвгднә, дарукнь суулһсин орм. Үүднәс авн герин зун бийдк һазрт мөрнә, темәнә зер-зев болн эмәл тәвгднә эс гиҗ өлггднә. Арһмҗ, деесн, җола, нокт, хазар, цолвр термин толһаст өлггднә. Баран зүн бийдкднь күүкдт модн орндг тәвгднә, ясврнь барун бийдк орнла әдл, онцнь - көшглә әдл болна.
Герин тал дунднь тулһ тәвгднә, дорнь арһс зергләд һал асна, харм хәәс углулгдна, хот чаңгдна. Һулмтын өөр уутд арһсн, чимкүр, бәрүл, келдүр бәәх йоста.
Хаврин, зунын, намрин дулан өдрмүдт һаза зуухд-бешт хот чангдна, өмнүднь тедүкнд туһлмуд уйх зел татгдна. Эгл хальмг өрк-бүлин бәәц-бәәдлнь тиим болдг бәәсмн.
Тевш. Хусм модыг буруһар бурһудад, зорад, малтад, татад модн тевш кенә. Тевш гидг модн, ик, гүн, оңһц кевтә утулңгар кечксн савд чансн мах олар суусн улст һарһҗ өгдг бәәҗ.
Тавг. Тавгдт күндтә гиичд зәәсңд, ламд, медәтә улст мах һарһҗ өгдг бәәсмн. Мацг өдрмүдт көгшдүдт болһчксн халун һуйриг тоснд эс гиҗ өрмд холяд тавгт һарһад тоодг бәәсмн.
Дәкәд модар зорад ааһ, удн ааһ, моңһл ааһ, хар модна ааһ, татур ааһ, цоома ааһ кедг бәәсмн.
Нег ормдан тогтнҗ бәәдг, оньдин җилин дөрвн цагт орман соляд, малын идг хәәһәд нүүһәд цовдг улст олар юмн гер дотр хурдго бәәсмн. Нурһлҗ цөөкн модн ааһ, тевш болн олн зүсәр олзлгдг тавг бәәҗ.
Тәклин дееҗин ширә. Энүг җөөлн цаһан модар харулдад, дөрвн көлмүдинь хәврһләнь углад, һазаһаснь олн зүсн ширәр ширдәд, олн эрә эс гиҗ аңгуд зурҗ кеерүлдг бәәсмн. Авдрмудын барун бийд ик авдр тәвҗ, терүн деерән тәклин ширәһән тәвәд, дееҗин цөгцән, зулын тосан, күҗән тәвдг бәәсмн. Тәклин ширә деер термин толһад модар кесн орд харш өлгәтә бәәдг, терүн дотрнь бурхднь, эрк биш «Дорҗ җодвнь», шаҗна номснь дүрәтә болдг бәәсмн.
Өөчүр. Өөчүриг серкин, ямана өврәр кедг. Өвр уга болхла хату хар модар кедг бәәсмн.
Модар зорад кесн һанз. Һанзиг агч модар, хар модар, хусм модар кеерүләд, сармлад кедг бәәсмн. Һанз модн сурулта, шигшлүртә, бүркәстә болна.
Модар хальмг әмтн кесг үүрмг юмс бас кедг бәәсмн: шалһин иш, шалһин хар модн шаанцг, хадурин, сүкин, шааврин ишмүд. Дәкәд чигтхин һасн арһмҗин һасн, зелин һасн, хүрмд әрк авч оддг бедр, худгин шат, ус татдг чигр, модн суулһ болн нань талдан олн тоотс кедг бәәсмн. Урн улс модар зургудын рамкс, хәәрцг, бичкдүд нааддг чуш, домбрт биилүлдг тек, ут ээрдг иг, наадһас болн мал-аһрусна дүр үзүлҗәх кегдлмүд кедг бәәсмн.
Домбр. Домбриг бас модар, харһаһар, дурсар кедг. Тернь долан
бернтә, хойр нәрн гесн чивһстә, хойр чиктә, модар эс гиҗ өврәр кесн тевктә болдг бәәсмн. Хойр чивһцнәс һарсн айсин дүүрән өмнк нүүрин нүкәр орад, ар хаҗу цокад, хәрү хагдад һархларн, дотрнь татата чивһцдлә харһад, дунь
ик сенр болтха гиһәд кедг бәәсмн.
АРС ИДӘЛҖ СУР КЕЛҺН
Урднь мана өвкнр зерлг аң меңнҗ арсинь олзлдг бәәсмн. Хөөннь мал асрад, арсарнь, ноосарнь хувцан кеҗ өмсдг болсмн. Мал алхларн арсинь олн зүсәр эд-бод кеҗ олзлгдг. Түрүләд малан алчкад, арсинь цеврләд, махн дахсн болхла утхар хусад терүг тәәрәд авчкдг, дәкәд давс цацад, сән гидгәр хойр һарарн түркдг. Арсан эвкәд, нег цөөкн өдр бәрдг. Юмнд делг болхла, давснас цеврләд, ноосинь уһаһад, хагсаһад белддг.
Ноосинь унһаҗ, нүцкн арсн кергтә болхла, арсиг оңһцд кесн гүүнә чигәнд (сәвәснд) дүрәд, өдр болһн чигә деернь немәд кен бәәҗ, арсан татад һарһад сәвәснд хәрү орулад бәәдг. Тиигәд нег долан хонгтан бәрдг. Арсиг һарһҗ авад, модн утхар ноосинь хусад авчкдг.
Арсан сән гидгәр үмгәд, хагсаһад авхла, килң мет җөөлн күчтә гидг сатья арсн болдг. Терүнәс тегәд һосан, көвчгин һадр, хомутын һадр, шилврин цацгуд болн нань чигн олн зүсн юм уйдг, мөрнә эмәл хазар кедг, нәрхн сур тәәрәд бортдг, бөрв кеҗ һарһдг, уут, түңгрцгүдән кедг бъъсмн.
Девл, цуув уйхар седхлә арсиг бозар, аадмгин шар усар идәләд, идән орсна хөөн хагсаһад, терүгән җөөлдүлхин төлә модн эдрңгәр эдрңдх
кергтә. Дәкәд һалд булҗ болһад һарһсн гилңгүрәр цаһалһдг бәәсмн.
Шилвр, маля гүрхин кергт суриг тасмлад өөчүрдг бәәҗ. Цар, темә, мөр туудг шилвриг дөрвәр гүрәд, иштән эргәд бәәдгәр, төөлгтәһәр кеһәд хөвәсң залһчкдг бәәсмн. Дәкәд аратньг гиҗ зурһаһар моһан зо һарһҗ гүрдг.
Нәәмәр дөрвн тал һарһад гүрәд хөвәсң кедг.
Маля кехин төлә нәәмәр, арвн хойр тасмар гүүрдг. Маля цуцршгон төлә чиигтә цулһ арсиг эвкәд, бүдүн, нәрхн дүңнәд нүк һарһчксн текин өврин нүкәр орулад цааран-нааран гүүлгүлҗәһәд бурһсн теләһәр теләд ишкә гер дотр хагсах кергтә.
Зәрм маляд мөрнә килһсәр томад һол кеһәд, үзүртнь товчлур дотрнь хар хорһлҗ сурар бүрәд тәвдг бәәҗ. Тиигхлә малян үзүрнь шүрүн болдг.
Дәкәд хальмг әмтн ик кезәнәс авн арсар олн зүсн ааһ-сав, мөрнә зи болн нань талдан кесг тоотс кеһәд эдлҗ йовсмн.
АРСАР САВ КЕЛҺН
Кесг зун җилмүдин туршарт өөрд-хальмгудын өвкнр хадһлдг бәәсн дөрвн зүсн малыннь махар, шим-шүүсәр теҗәл кедг деерән тер малмудыннь ю чигн үрәл уга олн зүсн тоотс, тедү мет кесг ааһ-сав кеҗ эдлдг бәәсмн. Тер хәәртә кевәр хадһлгдад йовсн чилшго үнтә зөөр эндр өдр күртл ке янзан, чинрән, тусан гееһәд уга. Хальмг келн-әмтн эврәннь сойлан байҗулҗ авхин төләд геесән цуглулҗ, мартсан ухалҗ авх зөвтә.
Бортх. Һартан өөтә күн темәнә арсар сән гидг сав бортх кеҗ чаддг бәәсмн. Темәнә арсиг өткн бозд доланас үлү өдр бәрҗәһәд, һарһҗ авад ноосинь шишлң хусурар шуулҗ салһад, уһаһад, аһарт һаза хагсадмн.
Хагссна хөөн хурц хәәчәр бортхин хойр талкинь ишкҗ авдмн. Хөөннь нег-негн деернь тәвәд ковзгинь таг кеһәд, чиигтә шавр дүүргәд кедмн. Һаза һазрт һулмт малтад, архс түләд, цогднь буурлда хаяд, нигт утан деер бортхан бәрдмн.
Урн медрлтә күн төмр шигдәһәр (резцом) җахад, бортхин хойр талкднь утр орулад, сәәхн эрә һарһдг бәәсмн. Ик халуна уурт бортх күрңгтрҗ оддмн. Күрң өңг авсна хөөн бортхиг һалас хооран авч һарад, дотрнь бәәсн шавринь цокҗ һарһад, дәкәд нарнд дөрвн-тавн өдр хагсадмн. Хагссна хөөн дотркинь усар зәәләд цеврлчкснә хөөн деерк аминь сәәхн цаһан мөңгн сиилвртә бөгләһәр бөглдмн. Арсар кеерүләд гүрсн ут бортхин бүс хойр таласнь бортхин өлгәһәс торһдмн. Бортхин аминь төгәлүләд цаһан мөңгн цокаһар кеерүлдмн. Бортх батар уйгдснь, ус кеһәд, заг бәәнү, аль угай гиһәд шинҗлҗ хәләдмн. Сиилврәд, цаһан мөңгн цокартаһар, үнтәһәр, байнар кесн бортх худ бәрх күүкнә герүр эс гиҗ йириндән гиичд одсн цагт икәр керглдг бәәсмн.
ЦУТХМР АЛТН, ЦАҺАН МӨҢГН
Алтар, цаһан мөңгәр, күрләр, улан мөңгәр, зесәр һарин эрдмтә хальмг улс күмн өврм сәәхн юм кеҗ эдлдг бәәсмн.
Хуучна цагт өдгә цагла әдл, олн зүсн юм кедг машин уга бәәсмн. Теднә олзлдг зер-зевнь: дөш, алх, атхм, цоолвр, шөвг бәәсмн. Тер зер-зевәр кедг тоотсин негнь хар сармта цаһан мөңгн бүс. Зәрм бүсин сарм заагурнь алтн үс гүүлгәд кедг бәәҗ. Зәрмснь салу-салу дөрвлҗн авдрмудта болдг бәәҗ. Авдрмуд болһн дотран нимгн сорвлҗта, нурһн деерән хар сармта.
Авдрмуднь сур бүс деер зерглҗ зүүгддг.
Залу күүнә бүслдг бүс. Залу күүнә бүслдг өргн цаһан бүсин авдрмуд өргн, нурһнь көвкр, доран бас нимгн сорвлҗта болдг. Деер зергләд зүүгдг сур бүсин сармднь наадк бүсмүдәс оңдан. Өргн мөңгн бүс өрч, севркә, хәврһ хавс дарҗ бүслгднә. Эн бүсиг залу улс кеер дәәсн харһад, мөрн деерәс цоклдсн цагт, малян товч, өрч, элкәр уйн һазрар бичә тустха гиһәд бүслдг бәәҗ. Терүнә тускар дуунд чигн келгднә: «Өргн мөңгн бүснь өрч-махмудтнь шигднә...».
Цаһан мөңгәр кеһәд алтар хордасн залу күүнә бүс нәрн, терүнә авдрмуднь хоор-хоорндан углгдад одна. Тиим бүс гиигн болдгар күүкд улс терүг бас бүслдг бәәҗ. Дәкәд залу күн бүслдг товрута бүс бәәнә. Тиим нерн хальмг келнд талдан келнәс ханьцсн үг болх бәәдлтә. (Буулк дуралһснднь). Эн бүсин дотркнь көндә, дундан бүтүтә. Сур бүсиг нүкләд товрмудын бүтү орулад дораһурнь тасм гүүлгәд батлчкна. Бүсин үзүрт сармта цаһан мөңгн бүлү бәәдг.
Дәкәд залу күн бүслдг шеркш бүс бәәнә. Эн бүс наадк бүсмүдәс
нәрхн. Нәрхн сур деегүр үкрин өвр, сарткин тус дуралһад кесн эн бүс
барун зүн хойр хаҗудан хошад хар сармта бүлүстә болдг. Терүг бүслхд шулун, амр болтха гиһәд үзүртнь бас бүлү хадгдна.
Гиҗгтә күүкн бүслдг бүс. Урднь хальмг улс өргнәрн алтар хордасн хар сармта цаһан мөңгн бүслә әдләр хар торһ керчәд, хойр-һурв давхрлад, ноһан, алтн утцар эрә һарһад, машиһәр эс гиҗ һарарн шаглад күүкд улс зүүдг бүс кедг бъъсмн. Байн улсин күүкд деерәһүрнь цаһан мөңг хаддг бәәҗ. Терүг үзссн угатя күүкд үлү үздг бәәсмн. Терёнә тускар олн-әмтнә дуунд чигн келгднә:
Хаана күүкн Ноһала гиҗәлү, ю дәрк!
Хар торһн бүстә гиҗәлү, ю дәрк!
Цаһан мөңгәр, күрләр, зесәр кесн юмсуд иим: цаһан мөңгәр цутхад
кесн дееҗин цөгц, зулын цөгц, әркин цөгц. Кезәнә цә уухларн, «цә шиңгн болвчн идәни дееҗ, цаасн нимгн болвчн номин көлгн», - гиһәд түрүн шаңһан цаһан мөңгн цөгцд кеһәд дееҗ өргдг бәәсмн. Дееҗин цәәг отхн көвүнд өгдг. Цаһан мөңгәр цутхад кесн зулын цөгц дееҗин цөгцәс невчк бичкн. Энүг бадм цецглә дуралһҗ, дееркнь далһа, доран тогтал сүүртә бәәдлтәһәр кедг бәәсмн. Урднь хальмгуд әркин цөгциг бас цаһан мөңгәр кедг бәәсмн. Терүг цоома ааһин бәәдлтәһәр цутхад, хаҗуднь иш кеж, ишин үзүртнь мөрнә толһа кеҗ сиилвр һарһдг бәәсмн.
ЦАҺАН МӨҢГӘР ЦОКАРЛЛҺН
Агч эс гиҗ хар модар зорад һанз кеһәд, терүг цокарлна. Цокаринь
бадм цецгә дуралһна. Һанзла холвата модн сурул, тәмкнә үмсиг унһадг
төмр шигшлүр зүүлһгднә. Кеер тәмк татхла, һал, очн унҗ һазр, өвс бичә шататха, түүмр бичә болтха гиһәд һанзд бүркәс кенә. Шигшлүр бүркәс
хойр бичә геедртхә гиһәд тер хойриг урч күн цаһан мөңгн шүлзәһәр
негдүлдг бәәҗ. Цуг тер тоотыг улан мөңгәр, зесәр бас кедг бәәсмн.
Токуг. «Толһа менд бәәхлә, токуг шиврлг олдх» гисн хальмг үлгүр бәәнә. Кезәнә күүнд мордсн күүкн бер болад үсән хуваһад шиврлг зүүсн
цагт, үснә тасрха хотд бичә унтха гиһәд токуг өмсдг бәәҗ.
Токуг олн зүсн болна: цаһан мөңгәр цутхҗ кеһәд, һурвн тал һарһдг бәәсмн. Нойн-зәәсңгүдин гергд зүүдг токугуд үнтә чолуһар, сувсар, танар нүдләд кеерүлдг бәәҗ. Нурһлҗ байн, угатя чигн гергд хар сармта токуг
зүүдг бәәсмн.
Товчс. Кезәнә берәчүдин өмсдг: терлг, цегдгин, хувцна бурад хаддг
олн зүсн сәәхн товчс бәәдг бәәҗ. Хөөнә толһа дуралһад, нүд һарһад кесн, дусалын бәәдлтәһәр, лошх дуралһад кедг цутхмр товчс бәәсмн. Бер, күүкд күүнә киилгин өргн цаһан захин дор ирмәгтнь теднд зокаста шур товчс зерглүлҗ хаддг бәәсмн.
Сиикс. Кезәнә залу күн сиикиг һанцхн зүн чикдән зүүдг бәәҗ. Залу күүнә сиик алтн ээмгтә сувсн сиик болдг бәәсмн. Гиҗгтә күүкд болхла
барун чикндән сиик зүүдг бәәҗ. Хәрд һарад бер болхлань хойр чикнднь хойраднь сиик зүүлһдг бәәсмн.
Күүкд улсин сиикс хойр, һурвн санҗлһта, үнтә чолун нүдтә болдг.
Алт эс гиҗ цаһан мөңг цутхад сиик кедг урчнр орчлңгд юн бәәнә, терүг дуралһад олн-зүсн өңг һарһад кеерүлдг бәәсмн.
ХАТХМР ЗЕГ - КҮҮКД УЛСИН ҺАРИН ЭРДМ
Оньдин нүүһәд бәәдг, үвл зун уга кеер йовдг улс эргндкән йир сәәнәр меддг, юмна өңг-зүс йилһҗ чаддг нәрн ухата бәәсмн. Цуһараснь сәәнд цаһан, көк, ноһан, шар зүсдиг таасдг бәәҗ. Цаһан цевр цер юм, цаһан седкл, цаһан хаалһ медүлдг. Көк гисн көк теңгр, ноһан зүстәнь өвсн-урһмл, шарнь -
шаҗн болн нарн. Цуг эргндкин сәәхниг хальмгуд зеегтән орулдг. Зеегәр юуһан болвчн кеерүлдг: хувцан, сав- сархан, эмәл- хазаран, тамһсан.
Зеегин нерәдлһс бас олн зүсн болна: миандр, байр, бамб, бадм, босха бадм зег, дөрвлң бадм зег, гер бадм зег, балта тамһ зег, элә зег, терм зег, аралҗна мөр, керән мөр, төмә зег, шидә зег, унһн турун, нарна зөв эргц, бүчр, хамтхасн зег, цецгүд зег, дөрвлҗн (авдр) зег.
Хальмг зег юмна түрүн хатхмрт олзлгдна. Күүкд улс ик эрт цагас авн олн зүсн утцар хувцан сәәхрүләд, тунтгин эргцинь, даальң, уутсан өңг һарһад хатхад оркдг бәәҗ. Цань уга сәәхн зегмүд олзлад, альк нег юм дуралһад, олн зүсн эв-арһар хатхад, әмт байрлулад, дорас өсҗ йовх күүкдт дасхад йовдг бәәсмн. Күүкд улс цаһан сөңгн, алтн утц, олн зүсн өңгтә шил (бисер) олзлад, нүдн хальтрм сәәхн юм кедг бәәҗ.
Хальмг күүкд улс оньдин эврән бийсн һарарн, күчтә сәәхнәр уяд, өрк-бүлән теткдг бәәсмн.
Бәрнә хаһрхаһан хатхна гиҗ келдг, урн күүкд күн сууһад үүл күцәхлә, зүн хурвч хойраснь чирд-чирд гиһәд ә һарад бәәдг бәәҗ. Сәәнәр уйдг урн күүкд күн юуһар болвчн уяд, өрк-бүлән хувцлад, теткәд йовдг.
Уячнрин олзлдг зер-зевнь: зүн, утцн, хурвч. Олзлдг эд-таврнь: цииц, бөс, цемнг эд, атлс, шеемг эд. Уяснь бас олн зүсн болдг: шидх, шаглх, көвәлх, көврдх, хавад уйх.
Хальмг улс темәнә, хөөнә нооснд будг орулад, олн зүсн өңгтә утцар некәд гериннь бүс, даальңгудинь ханцна тасмс кеҗ авдг бәәсмн.
Күүкд улс бийсн ишкәд, сиилүләд, уяд өмсҗ йовсн хувцд: терлг, цегдг, бииз, бүшмүд, махлас, девл, дәкәд герт олзлгдг олн зүсн тоотс.
Гиҗгтә күүкн нәрн утцар маралҗ гүрәд, бүшмүдиннь ханцна тесркәһинь чимдг, көвәһәрнь гүрәд сәәхрүлдг, мөрнә сүүлин килһсәр үсән шүүдг шүр кеҗ авдг бәәсмн.
ХАЛЬМГ КҮҮКД УЛСИН МАХЛАС
Кезәнә даңгин нүүһәд йовдг хальмг улс даңгин махла өмсдг бәәсмн.
Махласнь өмссн күүндән зокаста болдгар олн зүсн хатхмртаһар, сиилвртәһәр, тус-тустан кев-янзтаһар уята болдг.
Баһ наста, гиҗгтә күүкд, берәд «камчатк» гидг махла өмсдг бәәсмн. Терүг хар торһн килң деер алтн, эс гиҗ мөңгн мисхләр орчлңгин дүр үзүлҗ хатхдг бәәҗ. Ора дееркнь гүрмр, эс гиҗ семлмр улан торһн залата болдг. Камчаткиг олн зүсн өңгтә бүсрг шиләр кеерүлнә.
Манҗрмуд, гецлмүд улан кенчрәр бүрәд, шар торһар ора кеһәд уйдг «җатаг» гидг махла өмсдг бәәҗ. Терүг сәәхн хатхмр угаһар уйдг бәәсмн.
Күүкд улс өмсдг «томаш» гидг махла олн зүсн урһмл, цецгәс болн хорхас дуралһад кесн хатхмрта болдг. Теднә зәрмснь дөрвн талта, семлмр торһн залата болдг бәәсмн. Маштг, төгрг хавтха ората, хатхмр уга «тоорцг» гидг махла ора деерән эрвәкә дуралһад кесн бичкн улан залата болдг бәәҗ.
Залу күн бас «тоорцг» нертә махла өмсдг бәәсмн. Зуг терүг нимтр отхта хар хурсар уяд, деерк көвәһинь төгәлүләд булһна арс борцлад уйдг бәәсмн.
Наадк махласас чивх күнд болдг барун хәврһдән «унһн турун» хатхмрта, зүн цох деерән орчлңгин бәәдл дуралһсн хатхмр зеегтъ, олн
давхр семлмр торһ давхрлад ширсн залата «халмг» гидг махлаг хальмг
күүкд улс кеед йовхларн өмсдг бәәсмн.
Медәтә күүкд улс, эмгд «бүсләч», «хаҗлһ» гидг махлас өмсҗ йовсмн.
«Хаҗлһ» гидг махла ноосн һарад уга зуурм һарсн хурһна хар хурсхар, шар цемгәр оралһата төгрг көвәтә, дөрвлҗн ората, өндр өмнк нүүртә кевәр уята болдг бәәсмн.
Көвә ора хойрин хоорндаһар хар торһн күсм уята, хойр үзүринь
арднь шавшулһата «бүсләч» махлаг көвәһинь зузалад көвкәлһәд, дөрвн тал һарһад уйдг бәәҗ. Баячудын, нойн-зәәсңгүдин аһнр өмсдг тиим махласин хойр чикнә ниилврт цеңкр, күрң зүстә килң торһн деер алтн мисхләр зег хатхмр һарһад, үзүртнь «өлзә утцн» гиҗ ноһан торһн утц семләд цацг
хадад, һурвдгч бүчин үзүртнь оошг торһн зала шавшулҗ хадад кеерүлдг бәәсмн.
Хальмг күүкд улсин һарин эрдм байн болдгар тедн нань талдан хувцмудан бас олн зүсн зег, хатхмр һарһҗ ке-сәәхнәр уйдг бәәсмн.
ЗАЛУ КҮҮНӘ ӨМСДГ ХУВЦН
Хальмг залу күүнә өмсдг хувцн күүкд улсин хувцнас оңгдан, Күүкд улсин «камчатк» болн «җатагл» махласла әдл хатхмрта болдгнь зуг киилг деерән, бүшмүд дотр өмсдг маняшк. Терүнәс нань талдан хувцс зег угаһар уята болдг бәәсмн. Залу күүнә өмсдг хувцн - хар торһн бүшмүд, медәтә өвгдин хувцн - лавшг. Ханцнь сарсхр. Ээм деерән балвлҗата. Ташан шигшгнь мегдһр, дал дееркнь тегш, белкүсәрн нәрхн. Өрч деерән хойр дөрвлҗн дамһта.
Идр наста залус хавчдг хар хурсх махлас өмсдг бәәҗ. Үвлин цагт кеер мал хәрүлдг улс буулһдг чиктә махла эс гиҗ төгрг шармдг махла өмсдг бәәсмн.
АРҺМҖ ДЕЕСНӘ ТОМА
Малын идшлһ хәәһәд нүүһәд йовдг бәәсмн хальмгудт ишкә герән,
цуг хамг тоотан даңгин зөөх кергтә бәәсмн. Теднән цуглулад орахин, хәрү углулҗ тәвхин, малан боохин болн нань талдан чигн керг күцәхин төлә
деесн, арһмҗ, хошлң болн шидмсн кергтә болдг бәәсмн.
Ишкә гер тәвхин төлә дөрвн туурһ, хойр деевр иргвч батлх кергтә. Терүнә төлә дөрвн туурһд хошад хошлң бүч, хойр дееврт һурвад хошлң бүч уйна. Ишкә гериг төгәлүлдг өргн, дунд болн нәрхн бүсмүдиг бас хошлңгар бүслх кергтә. Хошлңг келһнә көдлмш зөвәр удан болн дашката.
Хошлң кехин төлә хөөнә ноос, ямана бул үүрәд түүдг кенә. Терүг иигт ээрәд ут, бүдүн утц кеһәд мондалһчкна. Мөрнә килһсәр кесн арвн бүтүтә күсмин бүтүһәр тер утцн болһниг орулад сольвлдулад нииләд, хавтарулад
хошлң кедмн. Өргн хошлңгт олн зүсн кизәрмүд хавчулҗ орулхла ке-сәәхн цацгта өргн хавтха хошлң болҗ һарна.
Хамгин өргн хошлң гер бүслһнд орулгдна, наадксарнь деевр, туурһст кенә. Дәкәд темәнд ногт, томһ, туһлмудын төлә күзүңк келһнд олзлдг бәәсмн.
ТЕРМИН ОРАЦ
Нәрхн хошлң улм бат болхин төлә темәнә ноосар ээрсн утцнд мөрнә килһс немнә. Тиим хошлң сунхш, дегд бат. Тегәд терүгәр ишкә гериг салькнас батлҗ боохд, ишкә герин үүднә хойр багц, зурһан термсин ниилвр-багцс ораҗ боохд, өркин дөрвн бүч кехд йир сән болн бат болна.
Бүдүнәр үрәд арһмҗ болн деес томна. Деесиг хальмг хөөнә модьрун килһстә ноосар томҗ авдг. Терүгәр царт налвч, темәнд бурнтг, заңгта үкр уйхд сән. Деесәр хальмг улс ю чигн холвдг бәәсмн. Эн туст «демәр күцдг, деесәр холвдг», - гиҗ кезәнә келгдсн үлгүр бәәнә.
Дееснәс бат болдгнь арһмҗ. Терүг хөөнә ноосиг темәнә нооснла
ниилүләд ик гидг эрчмтәһәр һурвар томна. Тиим көдлмш улм җаңһрта. Терүнд кесг күн орлцна.
Арһмҗ томхин төлә һурвн монда дееснә үзүрәс һурвн күн герин үүдн тус батлҗ бәрәд ишкәд зогсх зөвтә. Талдан һурвн үзүринь нег чидлтә залу ниилүләд термин нүкәр орулад негдүләд, ахрхн көндлң моднд орулад эрәд деесмүдин үзүрмүдиг моднас бәрчкәд татн эрәд йовна. Наадк һурвн күн эргдҗ йовх арһмҗ дахад йовна. Тиигәд тер һурвн күн үүднд ирхлә гер дотр ик гидг эрчмтә арһмҗ болҗ һарна.
Тиим арһмҗар ишкә гериг һасд батлна, мөр, темә архлна, аца, тергнд ачсн өвс, хулс дарулҗ боона. Мөрә, темә, үкр күлнә.
Темәнә ноос, мөрнә килһсн хойриг ниилүләд кедг арһмҗиг хальмгүд «цалмин арһмҗ» гиҗ келцхәнә. Аду хәрүлдг адуч, эмнг мөрнд цалм хайдг цалмч күн кезә чигн эрчмтә килһсн арһмҗ һанзһлчкад йовдг бәәсмн. Цалмин үзүр оньдин төөмдәтә йовна. Төөмдәтә цалмин үзүр күнд, модьрун болна. Тер учрар төөмдән адучнр һох тәвдг бәәҗ. Һох гиснь тоһш мет матилһсн гилгр модна хойр үзүринь цулһ арсар бооҗ кесн модн төөлг. Тиим төөлгтәг «һохта цалмин арһмҗ» гиҗ нерәднә. Терүгәр цалм хайҗ татхла торлго шулун дөшнә.
Темәнә ноосар томсн ут арһмҗ сө хошин өөр кевтсн хөд төгәлүләд хайчкла, чон тер арһмҗ алхҗ дәврдго бәәҗ.
Хөөнә, темәнә ноосар, мөрнә делин болн сүүлин килһсәр арһмҗ, деес томҗ эдллһн хальмг улсин һарин нег онц эрдм болҗах мөн.