ЗАЯ-ПАНДИТА

  Бурхн-шаҗна болн олна туст алдр үүлдәч, гегәрлт болн гуманист Оһторһуйин Далай Зая-пандита 1599-гч жилд Барун Моңһлд төрсмн. Арвн долатаднь энүг бурхн-шаҗна әрүн кергин банди цол зүүлһәд, Төвдүр йовулсмн. Тенд эн ном дасад, гүн медрл авсмн. Хөрн хойр җилдән тенд бәәһәд сурһуль, медрл авсна хөөн өөрд улсурн ирәд, бурхн-шаҗна зокъялыг төвд келнәс төрскн келндән орчулад, олн дунд тархасн болдг.

   1648-гч җилд Зая-пандита моңһл келн-әмтнә бичгәр ул кеһәд, тод бичг үүдәсмн. Эннь хөөннь Зүнһарин өөрднрин болн Әрәсән хальмгудын бичг болҗ һарв. Тод бичгин нилчәр Зая-пандита болн энүнә сурһульчнр төвд келнәс гүн номин, эрүл-менд харлһна, урн келнә болн зурхачин зокъялмуд орчулсмн. Ут турштан зун далн долан зокъял болсмн. Өөрдин гегәрлт төвд, санскрит болн талдан келмүдин терминологь олзлад, хальмг кел байҗулад, хальмг урн зокъялын  кел бүрдәсмн.

   Алдр гегәрлт Зая-пандита тод бичг болн урн зокъялын кел үүдәсн деерән хоорндан дәәлдлһтә нойн улсиг негдүләд, төвкнүн бәәдл тогтаһад, олна политическ үүлдәч болҗ хальмг олн-әмтнә тууҗд орсмн.

ХАЛЬМГ БИИҺИН ФОЛЬКЛОР

  Хальмг олн-әмтнә бәәдл-җирһлд, үүдәлтин халхд «Бииһин фольклор» ( эс гиҗ «би») онц орм эзлдг мөн. Хальмг би олн дунд тааслт олсн деерән хамгин дурта кергин негнь болҗана. Амн үгин зөөрлә, көгҗмин эв-арһла хальмг би бат залһлдата. Олн-әмтнә бәәдл-җирһлд бииһин эв-арһ һол ормин негинь эзлҗ, кесг зууһад җилмүдин эргцд күн болһна ухан-тоолврла залһлдата йова юмн. Тегәд чигн өдгә цага бииһин кев-янзд ямр нег онц бәәдл үзүлҗәх йовдл, баатрльг, шаҗна эв-арһ үзҗ болхмн.

   Хальмг би кев-янзарн, нерәрн хоорндан нег-негнәсн йилһрнә. Зәрм би дууһин нерәр келгднә. Хальмг би неҗәдәр эс гиж хошадар биилгдг мөн. Эн эв-арһ һурвн зун җилмүдин эргцд хадһлгдҗ йовна. Болв неҗәдәр, хошадар биилдг бииһәс нань һурвн, дөрвн, зурһан, нәәмн  күн чигн орлцад биилдг би бас бәәнә.

   Хальмг бииһин эв-арһ авъясин болн авъясин биш гиҗ хувагдна. Авъясин бииһин тоод ламнр биилдг шаҗна «Цам» болн хүрмин нәәрт биилгддг «Хавчур», «Шалвр» гидг би орна. Аң-аһурсиг дураҗ биилдг би бас бәәнә. Үлгүрнь: «Туула би», «Тоһруна би». Цергә эс гиж баатрльг бииһин тоод «Агсдрг» би харһна, күч-көлснә темдгтә бииһин тоод «Заһсчнрин би», «Хөөчнрин би», «Адучнрин би», «Аңһучин би» үзҗ болхмн. Бәәцин туск бииһин тоод «Ишкмдг», «Мульҗур», «Холькур», «Тавшур», «Хавчур», «Чичрдг», «Лукшур» орна. Эн олн би цуһар авъясин  биш би гиҗ тоолгдна.

    Мана хальмг ке-сәәхн би кениг эс өврүлсн болх? Домбрин эс гиҗ гарман сәәхн айс җиңнсн цагт хальмг күн зүркән бәрҗ сууҗ чадхш. Талын олн келн-әмтнә дунд мана хальмг би бас ик тааслт олсн бәәнә.
Энүнд герч болҗах тоот баһ биш.

ХАЛЬМГ УЛСИН НААДД

   Нарта орчлң деер бәәх келн-әмтн болһн эврә тууҗта, заң-заңшалта, авъяста болдг. Кезәнәс авн олн әмтн орлцата олн зүсн наадн хальмгуд дунд делгрҗ йовсмн. Хальмгудын һол кергин негнь - мал өсклһн болҗана. Тегәд зәрм наадд эн һол йовдлла залһлдата. Дигтә иим нааддар дамҗад, мана өвкнр күүкд-көвүдән күч-көлснд дуртаһар өскдг бәәсмн. Олн дунд өргн таасл олад, делгрҗ йовсн наадна негнь – “Шаһа наадлһн”. Эн нааднд бичкдүд, дундын наста көвүд, бөдүн залус чигн орлцдг бәәсмн. Нааднд хөөнә шаһа олзлдг. Үкрин шаһа болхла, “Сах цоклһнд” орлцдг. Сах гисн - ик чивх. Эн наадыг һаза, тегш һазр деер баһчуд наач йовсмн. Сахин цоклһиг күндрүлхин кергт шаһан тал дунднь нүк һарһад, хорһлҗ цутхҗ кедг. Нааднд тооһарн арвн күн орлцдг. Босхад тәвчксн шаһасиг холас хаһад, тусад өсргхәр зүткдг бәәсмн. Шаһа түргүр тусхла – бөк, гедргән тусхла – чох. Хамгин мергн, шулун-шудрмг күн дииләч болад һарна. Эн соньн наадн күүнд мергниг дасхдг, уха орулдг, чидл өгдг наадн болҗана.

   Энүнәс нань талдан наадд бас бәәсмн. “Цаһан монда хәәлһн” , “Билцг бултуллһн”, “Мөңгн бүс”- гидг наадд баһчуд дунд тааслт олҗ наадгдҗ йовсмн.

Урд цагт уха орулдг наадд бас бәәсмн. Тедн дунд “Нәрн шинҗ” сән делгрлт олҗ йовсмн. Үкрә өврәр кесн арвн хойр төөлгиг моднд арсар батлдг  бәәсмн. Наадна һол учрнь - цуг төөлгүдиг сулдхҗ авлһн. Төөлгүдиг сулдхин кергт нааднд орлцҗах улс ухаһан туңһаһад, арһ-чидлән һарһад зүткдг бәәсмн.

                                ХАЛЬМГУДЫН СПОРТ

   Хальмгудын бәәдл-җирһлд бөк бәрлдән болн мөрнә урлдан ик чинр зүүҗ йовсмн. Урд цагт олн-әмтнә байр-нәәрт болн бурхн-шаҗна сән өдрмүдт бөк бәрлдән эрк биш давулгддг бәәсмн. Эн керг-үүлдврмүдт әәмг, отг болһнас бөкнр эрк биш орлцдг. Көл нүцкәр, киилг угаһар бөкнр тәәз деер хошадар  диг-дараһарн һарч бәрлддг. Белкүсндән ут бөс эргүләд, батар боодг бәәсмн.

   Олн зүсн эв-арһ олзлад, бөк бәрлддг болҗана. Бөк бәрлдәнә марһанд олн улс соньмсч орлцдг бәәсмн. Тегәд эн бәрлдәнә йовуд шуугатаһар, соньнар давдг мөн.

   Хальмгудын бас нег дурта  спортын наадн - мөрнә урлдан болдг. Кезән кезәнәс нааран мөрн хальмг күүнд эрднь гиҗ тоолгдна. Тегәд хальмг күн болн мөрн хоорндан залһлдата юмн. Хальмг келн-әмтнә ямр нег байр-наадн, хүрм мөрнә урлдан угаһар давдго болжана. Иим байрт, талдан чигн чинртә керг-үүлдврмүдт хөр һар мөрчнр орлцад, арвн - хөрн тавн дуунад чигн урлддг. Зөвәр ут хаалһд гүүх мөрд чаңһ-чиирг болх зөвтә. Тегәд урлданд орлцхин кергт ик эртәснь белдвр кедг. Урлданд орлцҗах мөрд эврә тамһта, темдгтә болдг. Мөрнә урлданд чиңнүрәрн гиигн, мергн, чадмг, күндиг даадг улсиг орлцулдг бәәсмн. Хальмг улс мөрнә урлданд йир дурта. Тегәд хама эс даввчн селән һазрт болну, балһсна ипподромд болну урлдан болсн цагт әмтн олар цуглрна.

   Өдгә цагт  болхла, олн-әмтн орлцата спортын марһанд мөрнә урлдан, бөк бәрлдән, саадг халһн, җид хайлһн, цалм хайлһн орна.

ХАЛЬМГ НЕРД

   Моһлцг һазр деер төрҗ ирсн күн болһн эврә нертә болдг. Келн-әмтн болһна нерн онц-онц юмн. Келн-әмтнә тууҗиг, сойлыг, авг-бәрциг, шаҗна төриг, тууҗин хәрлцәг зәрм нерәр дамҗад медҗ болхмн. Хальмгуд дунд - Нарн, Булһн, Цаһан, Кермн гидг нерд олар олзлгдҗ йовсмн. Кезән-кезәнәс авн мана өвкнр мал өсклҗ, асрҗ нүүдлчин җирһлд авгтҗ әмтн болҗана. Тегәд тер өскҗәх малыннь чинринь өөдлүләд үүрдүдтән аң-аһурсна нерд өгдг йовдл баһ биш  бәәсмн Ноха, Һаха, Така, Яман. Дигтә эн нердәс тогтсн Нохаев, Гахаев, Такаев, Яманов, гидг нер-усн энүнд ил герч болҗана. Күн болһна кеҗ, күцәҗ йовх керглә ирлцәтә нерд бас олар харһдг бәәсмн, үлгүрнь: Үкрч, Хөөч, Мөрч, Темәч.

   Өрк-бүлд үрн төрсн цагт ах үй улснь (элгн-саднь) хурад, нер өгдг бәәсмн. Мөңк, Насн, Бат, Төмр, Болд гидг нерд ут нас, хөв-кишг дурдҗах йовдлла залһлдата бәәҗ. Кемрҗән өрк-бүлд төрсн нилхд торл уга сәәһән хәәһәд бәәхлә, эк-эцкнь, элгн-саднрнь цеерләд му нер өгдг бәәсмн. Тиим нерд дунд Мукүүкн, Мукөвүн нань чигн нерд олзлдг бәәҗ.

  Хальмг улсин заң-заңшалар, авг-бәрцәр төрсн үрдүдтән цер бәрҗ, му томуһас саглҗ аң аһурсна нерд өгдг бәәҗ.

   Йирин нер өглһнә йовдлын тускар келхлә, эн тоотла залһлдата соньн йовдл баһ биш. Урдк өвкнрин йосар герин эзн күүкд күн, орҗ ирсн бер чигн өөрхн элгн-садна нериг һарһҗ келх зөв уга бәәсмн. Теднә нердиг хадмлдг йосн бәәҗ. Үлгүрнь: Цаһан нериг Гилән гиҗ, , Манҗиг - Шев, Ноһаниг -Девән, Лиҗиг - Ниҗ, Мацгиг - Яцг, Пүрвәг - Йүрвә гиҗ келх йоста бәәсмн.

ХАЛЬМГ ОЛН-ӘМТНӘ (УЛСИН) ЗЕВСГУД

    Олн-әмтнә үүдәлт кесг җилмүдин эргцд сольгдад, делгрәд йовсмн. Көгҗмин зевсгүдин тууҗ эн тоотла бат залһлдата. Мана келн-әмтн эврә онц зевсгүдтә болсн деерән Цутхлң Азияс орҗ ирсн зевсгүд бас олзлна. Революцин өмн зевсгүд олзлгддг эв-арһарн хувагддг бәәсмн. Бүшкүр, үкр бүрә, гангдн, дуң, цаң - шаҗна зевсгүдт ордг. Эдн нурһлҗ хурлмудт, шишлң бурхн-шаҗна төрлә залһлдата керг-үүлдврмүдт олзлгдҗ йовсмн. Домбр, товшур, ятх, хучр, хуур - олн-әмтнә зевсгүд болҗана.

   Йириндән хальмг олн-улсин зевсгүдиг һурвн багт хуваҗ болхмн. Домбр, товшур, ятх, хучр, хуур - чивһстә зевсгүд болҗана. Бүшкүр, гангдн, бүрә, дуң болхла – үләвр зевсгүд (эс гиҗ кииһәр ә орулдг гиҗ келҗ болхмн). Кеңкрг, докур, цаң болхла - цоклһна зевсгүд гиҗ тоолгдна.

   Хальмгин зевсгүд сән модна ацар, арсар чигн кегддг. Малын нәрхн гесәр чивһсн кегддг бәәсмн, дәкәд болхла цуг эн тоотыг цаһан, күрл мөңгәр сиилүләд сәәхрүлдг. Ямр нег зевсгин дунь сәәнәр һартха гиһәд, урчнр зевсгиг һурвлҗлад  эс гиҗ кедмнә бәәдл һарһад кедг бәәсмн. Деер заагдсн зевсгүдәс нань хальмгуд байр-нәәртән гарма, баян, аккордеон, гитар, балалайк чигн олзлна.

КҮН БОЛҺНА БӘӘДЛ-ҖИРҺЛД ХАРҺДГ ҺОЛ ЙОВДЛМУДЫН АВЪЯС

  Хальмг өрк-бүлд үрн төрлһн - йоста ик байр мөн. Тегәд өөрхн улсан, элгн-садан хураһад, нәр кеһәд, үрндән нер өгдг авъяс давулна. Көвүн үрн төрсн цагт хойр дам байр. Эцкнь һаза һарад, махлаһан өөдән шивәд байрлдг бәәҗ. Эцкин нерән дуудулх, унг-тохминнь нер мартулшго күн гиҗ көвүн үрн тоолгддмн. Күүкн үрн төрхлә тиигҗ икәр байрлдго бәәсмн, болв күүкн үрн угань өрк-бүлд бас сән биш гиҗ тоолгддг бәәҗ. Тегәд урд цагт гертән гелң дуудад, ном умшулад, күүкн үрн төртхә гиһәд һал тәклһнә авъяс давулдг бәәсмн. Яһад гихлә күүкн үрн олн-әмтнә хоорндк ни-негн бәәдлиг батрулдг гиҗ тоолгддг бәәҗ. Ирх үрнә эрүл-мендинь харад, саата күүкд күн бийән цевр-цеерәр бәрх зөвтә бәәсмн. Тер цагт күүкд күн күүнә оршалһнд орлцдго, үкәрт оддго, хаалһдан харһсн деесиг алхҗ һардго, үрндән эртәснь хувц-хунр белддго цер бәрдг бәәҗ. Зәрм хот-хоолас бас цер бәрдг бәәсмн. Хөөнә махна зәрм тоотынь, үлгүрнь, далын мах иддго болҗана, дәкәд болхла саата цагтан темәнә, заһсна махас, өндгнәс цер бәрдг. Үрән күүкд күн эрк биш эврә ишкә гертән һарһдг бәәсмн. Гиигрх цагнь  өөрдәд ирхлә үриг орчлңд орулҗ авх күүкд кү болн ном умшх гелң дуудҗ авдг бәәҗ. Гиигрлһнә кем эклхлә,  үриг орчлңла мендлүлх күүкд күн эртәснь белдсн утхар нилхин киисинь керчдг бәәсмн. Хөөннь эн утхиг авдртан тәвәд, өрк-бүлин үнтә тоотын негнь гиҗ хадһлдг бәәсмн. Кемрҗән көвүн үрн төрхлә, нег күүкд күн һаза һарад, эцкиннь нер чаңһар дуудҗ, давтҗ келдг. Хөөннь өөрхн элгн-саднь эс гиҗ хурлас ирсн зурхач нилхд нер өгдг. Кемрҗән өрк-бүлд төрсн үрд торлго бәәхлә, мал-аһурсна, эс гиҗ талын келн-улсин нер өгдг бәәсмн.

   Үрн төрсн өдр эцкнь хө алад, һал тәклһнә авъяс давулад, байр-нәр кедг бәәсмн. Эн байр «меләлһнә хүрм» гиҗ нерәдгднә. Үрнь бооҗад, өсәд, көлд орх цагнь ирәд, хойр көл деерән зогссн цагтнь эцкиннь махлаг көлднь шивдг авъяс бәәнә.  Үрнь унлго зогсхла, эннь иргчдән эрүл-менд, чаңһ-чиирг өсх темдг болҗана. Түрүн ишкдлән кесн цагтнь хәәчәр тушаһинь керчдг авъяс бас бәәнә.

  Түрүн болҗ толһаннь үс авлһна  йовдлд хальмгуд онц оньган тусхадг бәәсмн. Эн йовдл «унһн үс авлһн» гидг авъяс болҗана. Һурвн эс гиж тавн нас күрсн цагтнь түрүн болҗ эн авъяс давулдг бәәҗ. Өдгә цагт болхла эн кергиг үрнь нег насндан күрсн цагт давулна. Эн авъясиг экиннь элгн-садн - наһцнрнь күцәдг болҗана. Кирһҗ авсн  үрнәннь үсинь дерд уяд хадһлдг. Цаг ирвәс үрн-садн өсәд-босад йовхла, цагин гүүдл дахад, толһаннь үснь кев-янзинь, хувц-хунринь чигн сольдг бәәсмн.

ӨРК-БҮЛИН АВЪЯС (ЗАҢШАЛ )

   Залу күн - герин эзн гиҗ келгддг. Тегәд өрк-бүлд күцәгддг тоот залу күүнәс эклдг болҗана. Өрк-бүлин ах үй улст, аав-ээҗнрт кезән-кезәнәс нааран онц оньг тусхагддг бәәсмн.  «Кен ахан күндлдг, кен бичкнән эңкрүлдг» гидг эн болҗана. Насн ирәд, эк-эцкнь медәрәд, күч-көлсән давулхд күнд болсн цагт, эднә кергиг ууһн көвүн цааранднь давулдг болҗана.  Өрк-бүлин, элгн-садна хоорндк хәрлцәг батруллһнд эцкин келсн үг һоллгч болдг мөн.

  Өрк-бүлин цуг кергиг герин эзн күүкд күн - эк болн ах бергнь күцәдг. Урд цагт цуг тоот һарар кегддг бәәсмн. Арс идәлх, ноос ээрх, хувц-хунр уйх кергиг эк берәдтән зааһад,  дасхад, үрн-садан өсклһнднь бас дөң-нөкд болдг бәәсмн.

  Хальмг өрк-бүлд ах үй улсан тевчдг сән авъяс бәәнә. Эднә келсн үг һоллгч болдг, энүнәс давдг арһ уга, тедү дүңгә тевчлһн болҗана. Күүкд күн герин эзән тевчәд, неринь келлго «Та» гиҗ дуудг бәәсмн. «Та гисн - таалснла әдл,  чи гисн - чичснлә әдл» гидг үлгүр эн йовдлын ил герч. Кемрҗән өрк-бүлд мал-аһурсна, оддын нертә улс бәәхлә, цеерләд, эдниг бас талдан нерәр нерәддг бәәсмн. Өрк-бүлд күүкд улс йорлдг йосн бас бәәсмн. Залу улсин кеҗәсн кегдлмүдиг, эдлҗәсн тоотыг алхҗ, ишкҗ һарх зөв уга бәәсмн. Хадм эк-эцкин өөр бер күн көл нүцкәр йовдго, үсән үзүлҗ, толһадан альчур уга бас йовдго. Залу күн герин эзн болдг болвчн, герин эдл-ахуг толһалҗах күүкд күн сулар бәәдг бәәсмн. Тегәд залутаһан өрк-бүләрн ах үйәсн онц салад һарсн цагт күүкд күн герин эзндән түрүн нөкд болад, кергән күцәлһнднь сүв-селвгәрн дөң болдг бәәсмн.

ЗАҺС БӘРЛҺН (ЗАҺСНА ТЕҖӘЛ )

  Кезән-кезәнәс авн мана өвкнр дөрвн зүсн малан өскәд, терүгәрн теҗәл кеһәд йова юмн. Өскҗәсн маласн мах болн үснә зүүтә хот-хол авдг. Ноос-арсарнь хувц-хунран уйдг, герт кергтә талдан чигн тоот кедг. Энүнлә зергләд Көк теңгсин болн Иҗл һолын көвәһәр бәәх хальмгуд заһс бәрәд, бас теҗәл кеҗ йовсмн. Зәрм һазрар болхла, эн йовдл һоллгч тежәл өгдг бәәсмн. Заһсиг шүүгүләр эс гиж гөлм тәвәд, бәрдг бәәсмн. Заһсн элвгәр ирсн цагт теңгсин, һолын усн гүүдг нәрхн һазртнь хулсар гүрмр хаац кеһәд, боодг тәвдг бәәҗ. Тер цагт заһс аңнлһн зөвәр элвг, байн болдг. Эн тоотас нань заһс бәрлһнд  һахуль олзлгдна. Хаврар заһсн түрсән хайсн цагт ик салькна үләврт усн хәрү гүүхлә, заһсчнр серә олзлҗ заһс бәрдг бәәсмн. Үвләр усн көрәд мөстсн цагт бинтр олзлдг бәәсмн. Заһс бәрлһнә эв-арһиг хальмгуд орсмудас дасч авсмн. Заһсиг эд-бод келһнд орсмуд мет  хату модар кегдсн «утх», «хур», «кеб» олзлгдна.

ХАЛЬМГУДЫН ГЕРИН ҮҮЛДВР

Хальмгудын герин үүлдвр зөвәр өргн бәәсмн. Ноос эд-бод кеҗ, энүнәс олн зүсн кегдлмүд келһн - хамгин һоллгч үүлдвр бәәсмн. Ноос эд-бод келһн - зөвәр күнд көдлмш. Ноосиг кирһж авсна хөөн өңг-өңгәрнь йилһәд, хөөннь ик савд ус кеһәд эс гиҗ һолын уснд сәәнәр уһана. Хагсаһад, эд-бод кеһәд, күсдундур - хойр метрт уттулад, ноосиг мошкдг болҗана. Энүнә хөөн ноосн җөөлрәд, олн зүсн кегдл кехд белн болна. Хөөнә, темәнә ноосар, мөрнә килһсәр кесн деесн өргнәр олзлгддг билә. Дигтә иим деесәр ишкә герин орац кедг бәәсмн. Бод малын шүрвсәр утц кеһәд, терүгәрн арсар кесн сав болн арсн девл уйдг бәәсмн.

   Ноосар ишкә келһн - хамгин күнд көдлмш. Һазр деер хуучн ишкә делгәд, деернь үкрә хагсу арс бас делгдмн. Цеврлгдсн белн ноосиг кемҗәлҗ делгәд, деернь бүлән ус цацдг. Чиигтә ноосиг девскүрт ораҗ эвкәд, зәрм һазрарнь батлҗ боодмн. Эн көдлмшиг кесг күн күцәнә. Батлад боогдсн ноосиг шүр деер тәвәд, нег таласнь арвн - арвн тавн күн деернь һарад сууна. Дарунь эдн цуһар дегц өргәд, ноосиг шинәс шүр деер хайдг болҗана. Иигәд миңһ һар дәкҗ давтдг бәәҗ. Энүнә хөөн ноосиг дееснәс сулдхад, талдан девскрт ораһад,  шинәс бүлән ус цацад, бас дегц хамдан долдалулдг бәәсмн. Тер цагт ноосн ивтрәд, нигтрәд ишкә болдг. Шин ишкәг татад, чикләд, ноһан деер хагсадг.

   Малын арсиг эд-бод келһн герин үүлдврт бас ик чинр зүүдг бәәсмн. Арсиг цеврләд,  хагсаһад,  хөөннь ээдрсн үсиг давста уснла холяд, эд-бод кедг бәәсмн. Идәлсн арсар хальмгуд сав чигн кедг девл болн талдан дулан хувц-хунр уйдг бәәсмн.

   Үкрә арсиг болхла, утулң-утулңгар керчәд, мөрнә хазар, шилвр, маля болн талдан тоотс гүрдг бәәсмн.

ХАЛЬМГ ОЛН-ӘМТНӘ ЛИТ

  Урд цагт литиг йиртмҗин бәәдл хәләһәд, олн-әмтнә дамшлт олзлад бүрдәдг бәәсмн. Хөрдгч зун җилин эклц күртл хальмг лит Дорд болн Цутхлң Азийин олн-әмтнә лит мет сарин нарна эргцәр, темдгәр күцәгдҗ йовсмн. Зәрм һазрар эн йовдл өдгә цагт чигн олзлгдна. Сарин нарна эргц литин һоллгч ул тогтана. Җилин дөрвн цаг гиҗ бәәдг. Хальмг лит арвн хойр җилин эргцәс тогтна. Эн җилмүд арвн хойр аң-аһурсна нердтә: бар, туула, лу, моһа, мөрн, хөн, мөчн, така, ноха, һаха, хулһн,  үкр. Энүнәс нань 60 җилин эргц гиҗ бәәдг. Моңһл келн-улс «рабчжун» гиһәд төвдәр нерлнә, хальмгуд болхла энүг «габза» гинә. 60 җилин эргц тавн бичкн эргцәс тогтдг. Эннь - модн, һал, һазр, төмр, усн гисн тавн махмуд. Көк, улан, шар, цаһан,  хар өңглә эдн ирлцнә. Дәкәд җил болһн хату, җөөлн гиҗ хувагддг. Хулһн, бар, лу, мөрн, мөчн, ноха җилмүд хату, эс гиж залу улсин җилд орна. Үкр, туула, моһа, хөн, така, һаха җилмүд җөөлн, эс гиҗ күүкд улсин җилд тоолгддг.

   Нег өдрин эргц цагар бас арвн хойр әңгд хувагдна. Сөөһин хойр часас авн дөрвн час күртл - барсин цаг гиҗ нерәдгднә. Дөрвн часас авн зурһан час күртл – туулан цаг, зурһанас нәәмн күртл - лу цаг, нәәмнәс арвн күртл - моһан цаг, арвнас арвн хойр час күртл – мөрнә цаг, арвн хойрас арвн дөрвн час күртл – хөөнә цаг, арвн дөрвнәс - арвн зурһан күртл – такан цаг, арвн нәәмнәс - хөрн час күртл – нохан цаг, хөрнәс - хөрн хойр час күртл – һахан цаг, хөрн хойр - хөрн дөрвн час күртл – хулһна цаг, хөрн дөрвн часас сөөһин хойр час күртл - үкрин цаг гиҗ нерәдгднә.

ХАЛЬМГ КЕЛН

   Хальмг келн моңһл келн-улсин багт орна. Барун Моңһлын болн Китд орн-нутгин медлд бәәх Шинҗән-Уйгурск автономн района өөрднр бас эн келәр күүнднә.

   Цуг моңһлын бичг хальмг сойлын бичгин тууҗд онц орм эзлдг мөн. Кесг зууһад җилмүдин эргцд хальмгуд болн эднә өвкнр дигтә эн бичгиг олзлҗ йовсмн. Урн үгин олн зокъял болн шаҗна, тууҗин зокъялмуд дигтә эн бичгәр бичгдҗ хадһлгдсмн. Тод бичгиг, эс гиж Зая-пандитан үүдәсн бичгиг, хальмгуд 1648-гч җиләс авн 1924-гч җил күртл олзлҗ йовсмн. 1924-гч җилд орс келнә графикин ул деер тогтасн шин цаһан толһа бәәдл-җирһлд орулгдсмн. 19З1-19З8-гч җилмүдт латин келнә алфавит олзлгдҗасмн. 19З8-гч жиләс авн хальмг келнә бичмр кириллицин эв-арһар олзлгдг болв. Олн-әмтн олзлдг келнә ул деер урн зокъялын хальмг келн бүрдәгдсмн.  Хоорндан икәр йилһрдго торһуд болн дөрвд улсин күүндлһнә ә энүнә ул тогтасмн. Эврәннь лексическ, морфологическ тогтацарн эдн хоорндан зөвәр өөрхн болҗ һарв. Санскрит, төвд, китд, түрг, орс келнәс хальмг келнә лексикд олн тоот орсн бәәнә. Алдр баатрльг дуулвр «Жаңһр», амн-үгин зөөр тогтаҗах үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, шин урн үгин кел тогталһнд орсмн. Радио болн телүзләр дамҗад, газетмуд, журналмуд һарһлһнд, школд кичәл давуллһнд олзлгддг кемжәтә келн өдгә цага хальмг кел тогтаҗана.

ХАЛЬМГ ТАҢҺЧИН ТЕМДГ

    Хальмг таңһчин туг - алтн шар өңгтә дөрвлҗн. Дөрвлҗнә тал дунднь бәәх цеңкр төгрг дотр йисн делвәс тогтсн бадм цецг зурата. Бадм цецгин деерк тавн делвнь моһлцг һазрин тавн тивиг (континентиг) медүлжәнә. Наадк дөрвн делвнь - орчлңгин дөрвн үзг темдглҗәнә. Хальмг таңһчин олн-әмтн нарта орчлңгин олн-әмтнлә ни-негн, сән-сәәхн бәәхәр зүткнә. Тегәд йисн делвтә цаһан бадм цецг хальмгин цевр-цер бәәдлин, делгрлтин болн цецгәрлтин темдг болҗана. Цецгә зургдсн төгрг - цеврлтин болн цецгәрлтин мөңк җисән.

   Алтн шар өңгтә төгрг дотр зургдсн улан зала болн хадг - Хальмг таңһчин сүлд болҗана. Төгргин эргндкинь халҗмг келн-әмтнә зег кеерүлҗәнә. Цеңкр бәәдлин дотрнь бадм цецгин делв зурата. Сүлдин деед үзгтнь хоорндан дөрвн төгргәр негдүлгдсн дөрвн өөрдин титм үзүлгдҗәнә. Улан зала - миңһн делвтә хәәртә бадм цецгин темдг. Хадг болхла - өр-өвч седклин, төвкнүн җирһлин темдг. Зег - хальмг олн-әмтнә урдк җилмүдин бәәдл үзүлҗәх, иргч сәәхн җирһл медүлҗәх темдг болҗана.

   Алтн шар өңг - байҗлһ, ицл медүлсн деерән келн-әмтнә иткл темдглҗәнә. Цеңкр өңг мөңк цеңкр теңгрин бәәдллә залһлдата тасхран уга  тогтун бәәдлин темдг болҗана. Хальмг таңһчд болн межә һатц бәәх олн келн-әмтнә хоорндк ни-негн бәәдл, хәрлцән цаһан өңгәр дамҗулгдҗ медүлгдҗәнә.

   Хальмг улс бурхна шар шаҗнд шүтдг улс мөн. Тегәд һалын заль гсн темдг шар шаҗнд шүтлһиг медүлҗәх темдг. Хоорндан негдүлгдсн дөрвн төгрг –дөрвн өөрдин тогтасн ниицәнә темдг болҗана. Дигтә дөрвн өөрдәс хальмгуд йилһрҗ һарсмн.

ХАЛЬМГ ТАҢҺЧИН ҺАЗРИН КЕМҗӘН (МЕҗӘ)

  Тең, Иҗл, Күмә һолмудын урсхл дахҗ ар деед үзгт Көк теңгсин көвәһәр өдгә цагт хальмгуд бәәршлҗәнә. Иҗл һолын дора һазрт, Күмә-Манцын белчрин болн Эргеня өөдм һазрт Прикаспийск дора һазр тогтсн бәәнә. Эн тегш һазр болҗана. Хагсу, элстә һазр гиҗ тоолгддг болвчн, энд усн ордг царң һазрмуд болн нигт хулста нуурмуд чигн харһна. Дора һазрин өмн дорд үзгт Хар Һазр бәәнә. Урд цагт энд цасн ордго бәәсмн. Тегәд 17-гч зун җилин чилгчәс авн хальмгуд үвлә цагт малан нааран тууҗ, үвлздг бәәсмн. Эн әәмгт өмн үзгт адрг һазр,  хамр, толһа, довун һазрмуд бас бәәнә.

   Эргеня өөдм һазр Аһшин эргнәс экләд, Манц һол күртл ут тоодан һурвн зун тәвн дуунад татгдсн бәәнә. Эн һазрин эргнд олн һолмуд болн сала - садргта һазр, хамрта харһна. Хальмг һазрин кемҗән дорд үзгт Әәдрхнә hазрин, өмн үзгт Дагестана һазрин меҗәһәр, өмн деед үзгт Сарпуль  hазрин, деед үзгт Ростовск hазрин болн ар үзгт Аһш hазрин меҗәһәр давна.

Хальмг келнд орчулсн Нәдвдә Цецн.