ХАЛЬМГ УЛСИН УРН-ҮГӘР КЕЛГДСН
БИЛГ - ЭРДМӘС
НӘРН ШИНҖ
Нәрн шинҗ ик кезән цагас нааран ирсн наадн болдг. Нәрн шинҗәр хальмгуд нег-негнәннь урн ухаһинь шинҗлдг бәәсмн. Эн наадн 12 өвр төөлгтә болна.
«Шинж» үг олн утхта, тер учрас хальмг әмтн нәрн шинжәр нег-негнәннь урн ухаһинь шинҗлдг бәәсмн.
12 ӨВР ТӨӨЛГТӘ НӘРН ШИНҖ
Өдрин дуусн малын ард йовдг хальмг күн цагиг ахрдулхин төлә эн наадыг үүдәҗ гиҗ хальмг домгт келгднә. Эн наадн хальмг заң-заңшалла залһлдата болдг.
Наадна тәәлврнь амр биш. Нәрн шинҗиг тогтасн күн зөвәр гүн тоолврта бәәснь лавта. Арвн хойр өвр төөлгтә нәрн-шинжин тәәлвринь олж авсн тер күн зәңгдә, һоһда, төөмдә, холвр урхг, эмгн уя, гүлдрүл цугинь кеһәд цуг теднән холвҗ гүрәд зәңгднә. Терүгән дарунь тәәлхәр седхлә - болхш. Зөвәр удан урн ухаһан туңһаһад, шинжләд бәәтлән тәәлвринь олж авдг болна. Гүрәнь җаңһрта болвчн тәәлврнь амр болҗ һарна.
Ода эн холварар кедү төөлг холвхла сән болхий гиҗ эн күн ухална. Кезән-кезәнәс нааран хальмг улс дөрвн зүсн мал асрҗ өскәдг бәәсмн. Дөрвиг холвалхла нәәмн болна. Зуг нәәмн төөлгтә холва тәәлхин төлә ахр цаг кергтә. Тегәд дәкәд ю холвалхла сән болх гиҗ ухална.
Хальмг литд 12 мал-аңг бәәнә: бар, туула, лу, моһа, мөрн, хөн, мөчн, така, ноха, гаха, хулһн, үкр. Эн арвн хойр аң-малын неринь шинжлхлә арвн хойр төөлг кех санан орна. Арвн хойр төөлг дәкәд арвн хойр холвадхла 144 эргцтә болна. Тегәд 144 дәкж тоңһрцгдад нег төөлг һарна.
Төөлг хамаһас авхмн гиҗ санҗ малын ардас йовтлнь үкрин өвр олдна. Дәкәд йова йовтлан олн өвр цуглулҗ авна .Теднән арчад, һалд халулад, шил мет гилвкүләд төөлгүд кеһәд авчкна.
Ода холва юунас кеҗ авхмн гиҗ ухалад бел кечксн зәңгдәс хәләнә. Цааранднь даальңгин гүлдрүл олзлхар седнә. Болв даальңгин гүлдрүл баглрҗ боогдна. Эн нааднд нег татасар түңглдг бүтүс кергтә. Агчм зуур ухалад бәәтл мөрнә килһсәр томад кесн түңгс олзлх санан орна. Бас нег тәәлвр олдв гиҗ залу байрлна.
Һоһда, төөмдә, холвр урхг, эмгн уя, гүлдрүл гиҗ зааҗ келәд хурһарн төөлгүдиг көндәнә.
Ода эн өвр төөлгүдин түңгсинь юуһар кехлә сән болхв гиҗ санна. Цулһ арсар кехлә хатад хуһрх, утцар кехлә селдглзәд бәәх. Ухалҗ-ухалҗ идәтә сурар кенә.
Төөлгүд сур бүчәрн хадгтх хавтха модыг нимгн хусм модар татурдҗ кеһәд, төөлгүд болһна туст 12 нүк бурһудна. Хойр үзүрин нүкнд орулад хоорндаһарнь бичкн модн шаанцг цокна. Төөлгүд дотраһар орад нааран-цааран холькгдад бәәдг номинь (хуурин номла әдл) гиигн модар кенә. Иигәд 12 өвр төөлгүдтә нәрн шинҗ хальмг залу ухалҗ кесмн.
Нәрн шинҗ гиҗ яһад нер өгсмн? - гиҗ ашлад сурхла, шинҗ шинҗәс нәрн төртә, урн эрдм, уха гүүлгәч шинҗтә болснднь, ухалҗ һарһсн күн нәрн шинҗ гиҗ нер өгч гиҗ келх кергтә. Хальмг улст күүнә уха-медрл шинҗлдг олн-зүсн шинҗ бәәнә. Цуг теднәс нәрн шинҗ болн кемәлһдг нурһна шинҗ хойр хамгин ик чинртә болн гүн ухата болдг. Кезән-кезәнәс нааран күүкнд әрк авч ирсн күн нәрн шинҗ эс тәәлҗ чадхла күүк эс авсн деерән, эмәлтә, хазарта мөрнә ялд уңһагдг бәәҗ.
НУРҺНА ШИНҖИГ КЕМӘЛҺН
Кезәнә хальмгудт нурһ кемәлһнә шинҗ йовҗ. Зуг эн шинҗ медҗ келдг күн ховр бәәҗ. Хальмгин Дада хатн хуучна тууҗар, түкәр, келврмүдәр соньмсдг бәәҗ. Нег дәкҗ нурһна шинҗ келдг нег хөөч көвүн бәәнә, гиҗ Дада хатн соңссн болна. Нанд эн көвүн нурһна шинҗиг цәәлһж өгшго гиһәд эгл күүкд күүнә хувц өмсәд, цахрин хаһрха герт ирәд, хөөнә ууц нурһ-нурһар нуһлад чанад, хөөч көвүг дуудад далһа шаазңһар дүүргәд мах тәвҗ өгнә.
Көвүн өгсн махинь идәд, һаран арчсна хөөн, Дада хатн шөл кеҗ өгчәһәд келнә: «Орчлңгин йосар, өөрдин заңгар, нурһна мах идсн күн,
шинҗинь келҗ өгх йоста».
Тер зуур хөөч көвүн хатниг тавгаснь авн толһа күртл шинҗләд, толһаһаснь авн тавг күртл шинҗләд иигҗ келнә:
Хөөнә хөрн дөрвн нурһна
Хөөт бийд урһсн,
Хөрвцг яна деед бийд үүдсн
Йирн йисн шинҗ бүрдсн
Ягц хар ясн, эс гиҗ хар эрднь гинә.
-Пөө-пө!
Басл олн шинҗтә ясн гиһит!
Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
(Ова ясна ниилһч шоврһас эклнә).
-Энүгитн:
Бошхн-тошхн бор уул гиҗ кемәлһҗ,
-Бошхн-тошхн бор уул гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц
Энүгитн:
Серлтә залу
Сөмр уул гиҗ кемәлһҗ.
-Сөмр уул гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Уру бийднь үвлзн күн
Уург-таргарн һардг
Өрү-бийднь үвлзсн күн
Өөкн-тосарн һардг төләднь
Серлтә залу келсн
Сөмр уул гиҗ кемәлһҗ.
-Пөө-пө!
Басл бәәхтә уул болнухн тертн.
Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
-Энүгитн:
Агт мөрни аран гиҗ кемәлһҗ.
Агт мөрни аран гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц
Энүгитн:
Хуныг худрн уга күцдг,
Арнзл мөрни аран гиҗ кемәлһҗ.
-Пөө-пө!
Күчтә гүүдг мөрн болнухн тертн.
Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
-Энүгитн:
Урн күүнә ухв гиҗ кемәлһҗ.
-Урн күүнә ухв гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Тәәһн нохан чикн гиҗ кемәлһҗ.
-Тәәһн нохан чикн гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Адрһта һазрт
Аратыг альвлул уга бәрдг
Көдәһин көк чоныг
Көндәл уга бәрдг төләднь
Беркт көк тәәһн нохан чикн гиҗ кемәлһҗ
-Пөө-пө!
Эзндән бас
Энкр ноха болхгов.
Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
Энүгитн:
Баатрин маңна гиҗ кемәлһҗ.
Баатрин маңна гиҗ
Юуни учрар кемәлһмсб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Төдгт хар баатрин маңна гиҗ кемәлһсмб.
-Төдгт хар баатрин маңна гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
-Энүгитн:
Түмн цергт тудл уга ордг,
Бумн цергт буцл уга ордг
Далн җидин үзүр
Давсгиннь экнд дегц орсн бийнь,
Ях! гиҗ хооран цохрдго төләднь
Төдгт хар баатрин маңна гиҗ кемәлһҗ.
-Пөө-пө!
Басл күчтә баатр болухн тер!
-Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
-Энүгитн:
Хурдн хут, бүргдин җивр гиҗ кемәлһҗ.
-Хурдн хут, бүргдин җивр гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
- Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Хан һәрдин җивр гиҗ кемәлһҗ.
_ Хан һәрдин җивр гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц
Энүгитн:
Алта алг шову
Асхн чиг унхас урд
Ар уул эргҗ меңндг,
Өлн манхн шову
Өрүн чиг унхас урд
Өмн уул эргҗ меңндг төләднь
Хан һәрдин җивр гиҗ кемәлһҗ.
-Пөө-пө!
Басл хурдн нислһтә
Шовун болнухн тертн.
-Хурдн нислһтә болад, нисхләрн
Хойр толһата болҗ үзгднә
-Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
Дөш мөңгн эмәл гиҗ кемәлһҗ.
-Дөш мөңгн эмәл гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв
Энтн мини буру кемәц
-Энүгитн:
Нальш алтн эмәл гиҗ кемәлһҗ.
-Нальш алтн эмәл гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц
Аһ күн көлглхд амр.
Авад тоххд гиигн төләднь
Нальш алтн эмәл гиҗ кемәлһҗ.
-Пөө-пө!
Элдв сәәхн эмәлв тертн.
-Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
-Энүгитн:
Сән эмин сәәр гиҗ кемәлһҗ.
-Сән эмин сәәр гиҗ юуни төлә кемәлһсмб?
Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Дада хатни сәәр гиҗ кемәлһҗ
Дада хатни сәәр гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Харңһу сө зү нүүдлдг
Ханцн дотран үүл уйдг,
Земәр хувц ишкдг,
Земсгәр хот кедг,
Окцор ор ясдг,
Дегцәр дер ясдг
Төрхләрн көвү һарһдг,
Төркшхләрн темә көтлдг төләднь
Дада хатни сәәр гиҗ кемәлһҗ.
-Пөө-пө!
Басл санснь күцдг
Сәкснь евәдг
Урн һарта күн болхгов!..
Энүгинь юн гиҗ кемәлһсмб?
-Энүгитн:
Урмблин улан һол гиҗ кемәлһҗ.
-Урмблин улан һол гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Энүгитн:
Һәңг мөрин дала гиҗ кемәлһҗ,
-Һәңһ мөрин дала гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Сар дораһар идшдлг
Сай, җова адун
Нарн дораһар идшлдг
Найн җова адун
Эн далаһас ус уусн цагтан
Урлан норһл уга
Һардг төләднь
Алд, алд өвртә,
Арчм, арчм ташата
Арслңг эрәтә
Шар-цоохр малмуд,
Эн далаһас ус уусн цагтан
Урлан норһл уга,
Көлән шавртал уга
Һардг төләднь
Тевр-тевр сүүлтә,
Тевш, тевш семҗтә,
Эркә чиктә, сорма нооста
Цаһан хөд ус уусн цагтан
Урлан норһл уга
Һардг төләднь
Һәңг мөрин дала гиҗ кемәлһҗ
-Пөө-пө!
Басл сәәхн Бумб дала болхгов!
-Минь эн хойр чөләкәд
Юн өтклсн болхв?
Үнртәд бәәсн бәәдлтә.
-Энүгитн:
Ноцхн ноцхлҗ гиҗ кемәлһҗ.
-Нооста ноцхн ноцхлҗий?
-Нооста ноцхл ноцхлл уга,
Ноосн уга нүцкн ноцхн
Ноцхлх билү!
Нооста ноцхн ноцхлл уга
Ноосн уга нүцкн ноцхн
Ноцхлх билү!!!...(Һурв давтна)
-Эн йирн йисн шинҗ бүрдсн
Ягц хар яснтн бәрҗәсн
Ямаран янзта модн болхв?
Энүгитн:
Һазад далан көвәд урһсн
Һалвр зандн модн гиҗ кемәлһҗ.
Һазад далан көвәд урһсн
Һалвр зандн модн гиҗ
Юуни учрар кемәлһсмб?
-Эбе-эбе, эндүрҗәҗв.
Энтн мини буру кемәц.
Эн моднтн:
Һазад дала чальчаг цагт,
Һалвр зандн бура цагт,
Өлң зааг өнчәр урһсн,
Оньдин көкәр бәәдг
Ярһа-харһа гиҗ кемәлһҗ.
-Сурврм төгсв,
Сурар оралдув! - гиҗ
Дада хатн хөөч көвүнд
Ханлтан өргҗ.
Тер цагас авн кемәлһдг нурһна шинҗ хальмг келн-улсин амар келдг билг-эрдмин зөөр болҗ, әмтнә чикнә хуҗр хаңнаҗ ода күртл келгдәд йовна. Юңгад гихлә эн хөөнә хөрн дөрвн нурһна хөөт бийд урһсн, хөрвцг ясна деед бийд бүрдсн, йирн йисн шинҗ бүрдсн хаш Эрдни яснд йисн аран бәәнә. Аран болһн хурц сәәхн үгмүдәр келгдсн домг. Теднә күслнь хальмгуд келн-әмтн болҗ үүдсн цагас авн ухандан зүүҗ йовсн санан-седвәр: Бумбин орна җирһл үзх гисн седкл болҗана.
Хүрм болсн цагт хүрмин ахлачиг нурһна мах идснә хөөн кемәлһдг нурһна шинҗ келҗ өгтхә гиҗ сурдг бәәсмн. Ахлач залу кемәлһ кесн хөөн әмтн шуугад,шууглдад байр кеһәд иим йөрәл тәвдг бәәҗ:
Идән-чигән өнр,
Татв-татв тасрш уга,
Уһав-уһав һарш уга,
Утлв-утлв чилш уга
Утьлта сәәхн садн болый.
Мана күүкн мордҗах һазрин әмтн ухата, урн сәәхн үгтә, билг-эрдмтә, байрар байн улс бәәҗ»,- гиҗ магтад, өмскүл белгләд хүрмән шугатаһар давулдг бәәсмн.
Хөөнә хөрн дөрвн нурһна хөөт бийд урһсн, хөрвцг ясна деед бийд бүрдсн «хаш Эрднь» ясн тиим тоомсрта үнтә нурһн болҗана.
ДАЛЫН ШИНҖ
Нарт-делкәд өөрднр болҗ үүдснәс нааран хальмгуд дөрвн зүсн мал асрҗ йова. «Шил сәәтә көвүдин кишг, шиврлг сәәтә берәдин кишг, дөрвн зүсн малын кишг тогтх болтха», - гиҗ йөрәдг авъяс бәәнә. «Мал асрхла - амн тоста», «Малын шим шүүснднь күртәд йовхла түрү-зүдү харһдго», - гиҗ хальмгуд кезәнә келсн келц үгмүд бәәнә.
Кезә чигн хойр хальмг күн күүндхләрн таньл-үзлмүдән зааҗ, тедниг меддвт гиҗ нег негнәсн сурна.
-А-а, терүгитн таньх биш, хумхарсн нәәмн келкә ясинь таньдв, - гиҗ хәрү өгдг бәәсмн. Тер мет теднә хәләҗ, харҗ йовсн дөрвн зүсн малмудыннь арвн хойр келкәтә ясн күртлнь сәәнәр тодлдган тедн медүлдг бәәҗ.
Хәләҗ, асрҗ йовсн дөрвн зүсн малмудас авад эдлхд болн алад күмс кехд хамгин амр болдгнь хөн мал болна.
Үлгүрлхд, хальмг күн хумсан авсн хөөн тараҗ хайлго һазрт булдг бәәсмн. Һазрт нүк кечкәд булхларн иигҗ келдг бәәҗ:
Би чамаг үкрт бичә заасв,
Чи намаг үклд бичә за,
Би цацл буурл сахлта өвгн болсу,
Чи цәңкр цаһан хад бол.
Текин өвр теңгрт күрсн цагт
Темәнә сүл һазрт күрсн цагт,
Би чамд мөрн хошта,
Хөн күмстә ирнәв,
- гиҗ келәд барун көлиннь өскәһәр дардг бәәҗ. Эннь мөңкинд гисн үг болҗана. «Текин өвр кезә теңнрт күрх, темәнә сүл кезә һазрт күрх?» - тиим удан мөрн хоштаһан, хөн күмстәһән холвата улс болҗанавидн, гиҗ хальмгуд сандг бәәсмн.
Хөн ик олзта, туста, номһн сән заңгта адусн болҗана. Тиигәд хөөнлә өөрхн, холвата йовдгтан хөөнә арвн хойр келкәтә ясиг, үр-өңгиг нәәмн келкәтә ясн әдл таньна.
Хөөнд нәәмн чимгн, хойр дал, хойр сүүҗ(таша), хөрн зурһан нурһн, өвцүн, ууц, сеер,күзүн бәәдгинь хальмг күн сәәнәр меднә.
Терүнәс талдан барун дал, зүн дал, барун сүүҗ, зүн сүүҗ (таша), хойр зала чимгн, хойр дунд чимгн, хойр атхм эс гиҗ бәрм чигн гиҗ бәәнә.
Хүрм, нәр болсн цагт тоомсрта аавд дал тәвҗ өгнә, аавас дорагшан көгшдүд дунд чимг тәвҗ өгнә. Ээҗ күүнд сүүҗ (таша) тәвҗ өгнә. Герин эзн күүкд күүнд атхм чимг харалч бульчитаһинь өгнә, адуч күн бәәхлә зала чимг өгнә, күргн күн эс гиҗ баһ дүүвр наста күүнд шаһа чимг өгнә.
Көвүн һархла хө алад көвүнд эк болсн күүкд күүнд ууц бүклднь чанад зоолһна, күүкн һархла өвцәр зооц зоолһна.
Тиигәд хөөнә арвн хойр холвата ясн эз-эзән олна.
Хальмг улст далын тускар үй-үйд келдг далын шинҗин туск нег домг бәәнә.
Кезәнә хальмг улст җилин эргцд теңгрин бәәдл яһҗ хүврдгиг меддг арһ уга бәәсмн. Тегәд нег ик соңсврч цецн өвгн талдан келн-улсин лит орчулдг сурһуль уга болад, эврә лит үүдәх гиҗ санна. Олн җилдән ухалад «шам гисиг алдл уга меддг шар бичг» (лит) бүрдәнә.
Чик нөр угаһар удан көдлсн өвгн икәр байрлад, за гидг түләһән түләд, зандн гидг цәәһән чанад, майин үсәр үсләд, мокн тосар тослад, зу самрад уучкад сур мет сунад, суха мет улаһад унтад одна.
Минь тер саамд хү салькн көдләд, тер күүнә ишкә гериг дәврәд уңһаһад оркна. Шар бичгтә цааснь хү-сальк дахад нисәд йовад одна. Бичг нисәд-нисәд йовҗ хөн мал дурлҗ иддг «хоңһр зүүл» гидг өвснд торад үлднә.
Тер цагт идшлҗ йовсн хөн бичгиг өвснлә хамднь идчкнә. Тиигәд шар цааснд бичәтә лит хөөнә далднь барлгдад үлдҗ.
Кезәнә болхла хөөнә далыг бүклднь һалд түләд, далын альхнднь юн бичәтә бәәхинь шинҗлҗ меддг улс бәәҗ. Тер цагас авн хальмг күн хөөнә дал шинҗлдг болҗ.
Атхм чимгнә моһлцг толһа углгддг хотхрта далын толһа-далын бая гинә. Баян хотхриг - эзнә «хәәсн» гиҗ келнә.
Тер хәәснә йорал хогта болхла - эзнә хәәснь хусмта гиҗ келнә. Дару-дарунь шимтә хот кедг хәәсн хусмта болдг.
Далын альхн нимгн, гегәтә болхла ирх үвл цасн уга, чимрүн киитн болх. Далын альхнь төгәлң бор кемтә болхла ирх үвл цаста киитн тату болх гиҗ шинҗлдмн.
Далын альхнь өргн болхла - эзнә хашань у гиҗ шинҗлнә, хашань у болхла хөөднь өсх гиҗ тоолна. Альхна өөрк сеерин ораг «темәнә хаалһ» гиҗ келнә. Тер орань өргн болхла темәнә то өсх йорта гиҗ шинҗлнә.
Тер сеерин чилгч энцү өмәрән зүткү болхла - эзн залу омгта, зөргтә гиҗ шинҗлнә. Тернь хооран, гедргән болхла - герин эзн залу хәрүд, әәмтхә гинә. Далын хаҗу яснь зузан болхла - малнь өсх гисн темдг бәәсмн.
Дал дөрвн зүсн шавдлһта болдг: негдгч шавдлһндан хумха хурһарн шавдад альхинь тас цокна; хойрдгч шавдлһндан темәнә хаалһиг шавдад өсргнә; һурвдгч шавдлһндан баяһинь өсргнә; дөрвдгчән - далын хаҗу (үкрин мөр) «темәнә хаалһ» хойриг атхад хойр әңглчкнә.
Эн далын шинҗ медҗ эс келсн гиичд далын сеерднь нег нүк һарһад, альхна үзүртнь һурвн нүк һарһад, негдгч нүкнднь бүтүтә темән утц орулад оосрлчкад, утцна үзүрәснь бәрҗәһәд далыг сулдхна. Иим күн тоолврта цецн күн болҗ тоолгдна. Хүрм, гиичд ирсн залус далын махинь идчкәд шинҗинь эс медхлә, шавдҗ эс чадхла ик гидг ичр, му нерн болдг бәәҗ.
Хүрм болсн цагт хөөнә шаһа - чимгнә махинь мөлҗәд, һариннь хумха хурһн турш кемҗәләд, утхар орм орулчкад толһаһинь цокад хамхлчкдг бәәсмн.
Дунд чимгиг нимгн сөвәднь утхин үзүрәр нүклҗ орм орулчкад, бичкн альчурарн ораһад һуй деерән тәвҗәһәд хойр һарарн телң татад хамхлдмн.
ХУРДН МӨРНӘ ШИНҖ
Хальмг күн «мөрн эрднь» хойр кезән-кезәнәс нааран холвата хойр эңкр иньгүд болҗана. Хальмг улсин билг-эрдмд, дәәч тууҗд мөрнә туск магтал дала. Энүг «Җаңһрас» бас медҗ болхмн. «Җаңһрин» бааатрмуд көлглҗ, төрскән харсҗ йовсн чиирг, күн әдл ухата «мөрн эрдниг» Арнзл гиҗ келдг бәәҗ. Арнзлын магталыг хальмг улс өр цәәтл чиңндг бәәсмн. Арнзлын гүүдлиг иигҗ магтдг бәәҗ:
Өмн хойр көлән
Өдрә һазрт тәвәд
Ар хойр көлән
Хонга һазрт тәвәд
Өргәрн һазр дөңнәд,
Өвцүһәрн һазр шудрад,
Өлңгәс боссн
Өлн цаһан туула мет
Өрвкәд йовна...
Турунаснь өсрсн шавр
Тенд, энд тусад
Теегт бозатын бор уул болад,
Тонталдад үлдәд йовна.
Эс гиҗ «Җаңһрин» идшлҗ йовсн аду үзәд иигҗ магтна:
Сар дораһур идшлдг
Сай, җова адунь,
Нәрн дораһар идшлдг
Найн җова адунь:
Шур делтә, сувсн сүүлтә.
Нарн нүдтә хоңһр һалздуд
Саңна деернь шар нарн һарад
Солңһтрад йовна! - гиҗ магтна.
Хальмг улст мөрнә тускар һарһсн магтал, домг, дуд дала. Хуучн цага дуудт «мөрн эрднь» эс орсн дуд ховр. Үлгүрхлд: «Солг борнь шовшна», «Уңһн халтр», «Машин зеерд», «Сайг сәәхн саарл», «Чон чиктә шарһ» болн нань чигн…
Кезәнә мөрнәс шулун көлгн уга бәәсмн. Мөрәр зольв хәәдг, мөрәр аңһучлдг, мөрәр хүрмд оддг, мөрәр урлданд ордг, мөрәр аца зөөдг. Мөрнә олз-орунь бас дала. Мөрнә арсар ул кенә, мөрнә килһсәр арһмҗ, хуурд ном кенә, мөрнә үсәр эмнлһнә чинртә чигә кенә. Машиһар күрҗ болшго һазрт мөрн йовна. Хальмг улст мөрнә ЗЗ шинҗ бәәнә.
ТОЛҺАН ШИНҖ
Амн-нурһарн өргн
Ахр чон чиктә.
Тевг-күклнь ахрхн болн нигт.
Маңнань өргн болн нимгн.
Нүднь ик болн цамрхань мөнтхр.
Мөөрснь өргн, нүкнь у.
Хойр гер шүднь өндр, өскәтә.
Хавң шик махнь өндр.
Соянь ут,нәрхн, моһлцг.
Арат соята болхла нег үлү сән
Дорак шик махнь үлү болхла үлм сән.
БӨКН БИЙИННЬ ШИНҖ
Цар мөөрснь у,
Ирзһр эрәтә.
Бүдркәнь шовһр,
Цар мөөрсән хәләсн,
Хойр товчлурнь өргн,
Далнь ут болн нимгн
Мөөрснь гедргән,
Нурһнь һо, заһсн зоота.
Хавснь ирзһр матлһта,
Ова яснь өндр,
Туула сәәртә,
Сөвә хавсарнь өөдән, көвкр.
ДӨРВН КӨЛИН ШИНҖ
Дөрвн турунь хавтхта, шатта
Белвңцгүднь нәрхн, шавхагнь ахр.
Өмнк хойр шавхагнь уйн.
Ар хойр шавхагнь күдр.
Өвдгиннь нүдн өргн,
Хоорндкнь у.
Шилвиннь яснь нәрн.
Шүрүснь бүдүн, ирзһр.
Шаһа чимгнь ут.
Бөрвиннь сәрснь у, нимгн.
Төң ясарн һазаран,
Унад оркхла сүүлән сеглнә.
Ар хойр көлән деер татна.
Гүүсн цагтан өмәрән ишкәд одна.
Җиңнсн төмр дуута.
Хальмг улсин келсн мөрнә шинҗ чик сәәхн шинҗ болҗана.
ТЕМӘНӘ ШИНҖ
Темән хальмг улсин өскҗ йовсн дөрвн зүсн малын негнь. Ботхлулад, сааһад үсинь ууһад, әрк чигн нерҗ йовсмн. Темәнә үсн наадк малмудын үснәс шимтә. Темән дөрвн зүсн малмудас барат, ик, өндр. Күзүндән болн хойр өвдгтән зогдрта. Хойр һозһр бөктә. Нег бөктә темәг «май темән» гиҗ келдмн. Май темәнә үсн хойр бөктә темәнә үснәс өткн, өрмтә болна. Тиигәд май темәнә үсн туульд, цәәһин магталд орна.
За гидг түләһән түләд,
Зандн гидг цәәһән чанад,
Майин үсәр үслад
Маҗг тосар тослад, - гисн йөрәл бәәнә.
Өдгә цагт хойр бөктә темән элвг бәәнә. Урднь бичкдүд темә үзхләрн:
Темән-темән төөрүхә,
Темәнә ботхн җульҗуха,
Һунҗн үкр мөөрүхә,
Һурвн туһл төөрңхү, - гиһәд наадлдг бәәҗ.
Аав-ээҗнр темәһәр бичә наад бәртн гиҗ келдг бәәҗ. Тернь учрта. Юңгад гихлә темән өөлүлсн,һундалһсн улсиг бийдән өөрдүлдго, өшәркәд чигн оддг. Темән үмсн деер кевтхтән дурта. Эн аһрусн тәәлвртә туульд чигн орулгдсмн:
Дөтә-дөтә дөрвүлн,
Дөтән көвүн хоюрн,
Хан көвүн һанцарн,
Хардһр эмгн түләчтә.
Тәәлврнь иим: дөтә-дөтә дөрвүлн гисн дөрвн көлнь, дөтән хойр көвүн гиснь хойр бөкнь. Хан көвүн һанцарн гиснь сүүлнь. Хардһр эмгн түләчтә гиснь ик амта, туула урлта, моһа нүдтә, хулһн чиктә, оньдин туула хамхул, хатханчг, һашун буурлда түүһәд идәд йовдг толһань.
ТЕМНӘД 12 ШИНҖ БӘӘНӘ
Хальмг улсин лит 12 сарта болна. Сар болһн аңг-адусдын нертә болна.
Үлгүрлхд: Бар, туула, лу,
Моһа,мөрн, хөн,
Мөчн,така, ноха,
Һаха,хулһн,үкр
Хальмг улс җилиг барас авн эклнә. Эн 12 тергүдтә темдгүд цуһарн тнмәнд бәәнә:
1.Барс өргн тавгта өвдгтән зогдрта.
2.Тула мет тесркә урлта.
З.Лу мет ут күзүтә.
4.Моһа мет мелткр усвксн нүдтә.
5.Мөрн мет деңкһр толһата.
6.Хөн мет нүл уга, сәәхн заңгта.
7.Мөчн мет бөктә.
8.Така мет цулцкр гестә.
9.Ноха мет матлһта соята.
10.Һаха мет ахрхн, һодһр сүүлтә.
11.Хулһн мет хулһр чиктә.
12.Үкр мет кеврдгтә.
ЭН 12 ШИНҖИН ЦӘӘЛҺВРНЬ ИИМ:
1. Элстә, чолута һазрт кевтхднь өвдкүр уга болтха гиһәд өвдгтнь зогдр урһаҗ, тавгнь барсин тавгла әдл өргн.
2. Өвс, хуҗр, чөлмхтнь амр болтха гиһәд тесркә туула урл зааҗ.
З.Бийнь өндр болсн учрар өвс идх, ус уухднь амр болтха гиһәд лу мет ут күзү заяҗ.
4. Холын хара тодлҗ үзхин кергт гилвксн моһа нүд заяҗ.
5. Холас күүнд бийән үзүлтхә гиһәд деңкһр мөрн толһа заяҗ.
6. Күнлә ээлтә болтха гиһәд хөн әдл номһн заң заяҗ.
7. Үвлин җиң киитнд бийднь теҗәл болтха гиһәд хойр өөкн бөк заяҗ.
8. Муңхг генн төләдән, әәҗ, саглҗ йовтха гиһәд такан цогц заяҗ.
9. Үзүртә, йозурта идмг шарлҗ сөңгләд авхднь бат болтха гиһәд нохан матлһта соя заяҗ.
10. Ут келтә болснднь йовсн цагтнь сүүлнь бичә оралдтха гиһәд һахан һодһр сүл заяҗ.
11. Махсг зерлг аң биш аңхун, төвкнүн заңтадан чикнь хулһншң буҗһрар заяҗ.
12. Арвн негн сард үрән гесндән теедг төләднь геснь үкршң кеврдг болҗ.
ТЕМӘН ЭРДНИН ТУСК МАГТАЛ
Эсрү теңгрин евәләр
Эзн богд Җаңһрин
Эрцүс Бумбин орнд
Эрклү хар буур
Хәрклү шар иңгнәс
Төрскн темән эрднь гинә.
Хаңһа хойр бөкнь гинә
Хотна өмн бүүрлдг,
Хаш цаһан өргәг
Хомлад ачхд эвтә
Баавр, баавр гисн алхцта гинә.
Аңһр, аңһр йовдңгта гинә.
Бичкн күүкд мет генн гинә
Мөрн эрднь мет туста гинә.
Нүүдлин утта көлгн
Саалин өткн үстә
Ноолх җөөлн нооста,
Күүнә күмст бийиннь
Махн, өөкән заясн
Иим үнтә темән,
Эрднь гидгтн эн.
ТЕМӘНД БОТХ АВХУЛЛҺН
Темән ботхлн гиһәд ирхләрн күүнәс бултад йовҗ одна. Кеер һолын булңгд эс гиҗ чагчм һазрт ботхлна. Нилх ботхнь ут нәрхн күзүтә, ут-ут нәрхн мөөрсн көлмүдтә, ик залзһр толһата, көк өрүлг ноосар бүркәтә әвр үзл уга. Тиигәд экнь әмтнд үзүлхдән эмәнә гисн тоолвр бәәнә. Нилх ботхн күчр эрк, экнь ботхндан әвр хару. Көлстә мөртә күн эс гиҗ киртә салврха хувцта күн ботхниг бәрчклә экнь ботхнан һолна. Тер цагт эзн залу темәнд ботхинь авхулсн цагт хүрмд мет кеерсн күүкд-берәд цуглулад, домбрч күүкиг темәнә бурнтгин үзүринь барун һариннь баһлцгт өлгчкәд, темәг көтлн йовҗ кевтсн ботхнаннь өрәһүр давулҗ домбрт «Бобн-бобн боҗула» гидг ду дуулулад нәр һарһдг бәәсмн.
Тер дуундан иигҗ дуулна:
Булгин усн кезә
Ширгнә болһнач
Бобн-бобн боҗула?
Бурһсн модн кезә
Буйсна болһнач
Бобн-бобн боҗула?
Ширк нертә дала
Кезә ширгнә болһнач.
Шилв уга үриһән
Кезә босна болһнач
Бобн-бобн боҗула?
Хом арһмҗар
Хомлулад уга
Бобн-бобн боҗула
Хойр бөкәрн сердүләд уга
Бобн-бобн боҗула.
Уньн, термәр хомлулад уга
Бобн-бобн боҗула,
Үдин маралҗ киисгәд уга
Бобн-бобн боҗула
Темн зүүһәр хатхулад уга
Бобн-бобн боҗула,
Тең, бөрвән тинилһәд уга
Бобн-бобн боҗула
Булгин усн кезә
Ширгнә болһнач
Бобн-бобн боҗула?
Бөрв уга ботхан
Кезә босна болһнач
Бобн-бобн боҗула?
Иигәд дуулад нааран-цааран йова бәәтл иңгн утар татҗ шуукрад,хойр нүднәснь ик-ик омшта нульмсн асхрад, чичрәд, ботхн талан өөрдәд үнрчлнә. Эн саамд берәд-күүкд ботхниг өндәлһәд делңгднь өөрдүлчкәд домбран цокад дуулн бәәҗ хоцрна. Иңгн ботхан көкүләд бийән дахулад кеерәгшән һарад йовҗ одна. Берәд-күүкд «хүрмин» цәәһән ууһад байрта хәрцхәнә. Темән ботхан һолна гисн, һолсн ботхиг авхулна гидг наадна төр биш. Эн учрар темәг иим уйн, меекәһинь медәд мана өвкнр эн «Бобн-бобн боҗула» гидг саатулын ду һарһсн болдг. Тегәд «темән сегән угадан семҗн, хан угадан уҗрха уга» гиҗ келгдсн үгмүд буру хәләцтә гиҗ келх кергтә. Терүнә туск домг чигн бәәнә. Терүнә учр-утхнь иим: мектә арат хулха кеһәд нөкцмүдтән бәргдхләрн гөр эмәһәд тиигҗ келсн болдг. Темән адусн ямаран чигн өл даадг, усн угаһар олн өдртән бәәҗ чаддг чаңһ адусн болҗана.