ХАЛЬМГ ОЛН-ӘМТНӘ СӘН ӨДРМҮД

Бурхн-багшин номар хальмг келн-улст байр үүдәдг эврә онц өдрмүд бәәнә. Эннь Зул, Цаһан сар, Мәәдр Гегәнә болн Үр сар. Эн байрин өдрмүд салу-салу учр-утхта. Тууҗд учрсн буру йовдлмудас иштә бурхн-шаҗн кесг арвад жилмүдин эргцд бурушагдҗ йовсн билә. Дәкәд хальмгуд цааҗла харһулгдҗ орн-нутгин кесг һазрмудар таралгдҗ, келн-әмтн гидг нернь бөкх зөвтә гисн һашута йовдлла харһулгдсмн. Тиим болвчн тер цага хальмгуд өвкнрин заң-авъясмудан мартлго йовсмн. Хамгин икәр тедн Зулын болн Цаһан сарин байриг темдглдг бәәсмн. Тер учрар дарук үйнрнь чигн эн хойр байрин өдрмүдиг хамгин өргнәр темдглцхәнә.

                                                             ЗУЛ

 Хальмг әмтн зулын байриг хальмг литәр үкр сарин 25-д темдглгднә. Шаҗна номд келгдсәр эн өдр Зуңква Гегән бурхн болад нирвана нүр үзсмн.  Энүнә төрсн өдрнь йир соньн, темдгтә гиж судрт келгднә.

           Зуңква Гегән 1З57-гч җилд Төвдт төрсмн. 15-гч зун җилмүдин эклцд Һалдн гидг хурлыг секәд «Ик бодь мөрин зерг» гидг ном зокасмн. Бурхн-шаҗна гүн ухана Гелугбан йос үүдәһәд Богд лам болсн йовдлыг мөңкрүлхин төлә хальмгудын өвкнр ик кезәнәс авн эзн Богд Зуңквад олн зул өргҗ зальврдг бәәцхәсмн. Олн зул өргдг төләднь тер өдр «Зул» гиҗ нерәдгдг болсмн.

Эн өдр күн болһн насн деерән неҗәд нас немҗ авна. Шин җил немгдг учр деерәс шин җилин байр гиҗ кесг әмтн санна. Дәкәд эн өдр цуг хальмг улсин һарсн өдрнь гиҗ тоолгдна. Тегәд зулын өдр хамгин түрүнд өрк-бүлин байрин өдр болҗана.

Урдк цагт зул темдглгдхин хойр долан хонг урдас хурлд гелңгүд һурвн өдртән «Зуңкван намтр» гидг ном умшдг бәәсмн. Эн номиг Оһтрһун Дала Зая-Пандит төвд келнәс өөрд келнд орчулсмн. Ном умшсн цагт хурлд бүрә-бишкүр татдг бәәсмн. Ширә деер Зуңкван дарцг, шүтән тәвгдг бәәҗ.

Цуг әмтн Зулд ик эртәснь нәрн белдвр кедг бәәсмн. Өрк болһн герән цеврләд, бурхна тәклһнә ширә цеврлҗ ясна. Эртәснь кеерәс йөркг өвс цуглулҗ авад, хагсаһад белднә. Терүгәр өндртән дөрвн хурһна кемҗәтә зулын һолмуд кенә. Әмдрлин, өслтин экн гиҗ тоолгдг өвснә үй зулын һолд орулгдх зөв уга бәәсмн.

Бурхн-шажна йосар цуг хамг тоотыг зөв эргҗ йосн кевәр кехлә күүнә керг-үүл күцдг. Тер учрар хальмгуд насн йосн кевәр немгдхин төлә, өлзә-кишг йосндан учртха гисн нәәлвртәһәр көвңгиг бий талан эргүлҗ зулын һолмудыг орацхадг бәәсмн. Зулын һолыг һурвн давхр көвнгәр орана. Өрк-бүлд кедү күн бәәнә, тедү дүңгә һолмуд кегднә. Зуңкван хәәрнд күртхәр күн болһн зулын һол оралһнд орлцҗ чаддг бәәсмн.

Һол болһнд орулгдг өвснә то күн болһна насна тоола ирлцнә, дәкәд деернь нег өвсн немгднә. Өдгә цагт әмтн өрк- бүлнь ик болхла нег өвсиг арвн наснла әдләр кемҗәлҗәх санатаһар зулын һолмудыг зузанар көвңгәр ораҗ кенә . 

Насна цөгцд түрүләд эцкин һол тәвнә, дарунь экин, хөөннь үрн-садна. Һолмудыг насна цөгцд зерглүләд, нег-негнднь шахад тәвдмн. Насна цөгц утулнг, бичкн онһцла әдл. Бүрүлин гегәг тасрад, тенгрт одд һархла насна цөгцәг шүтәнә өмн, ширә деер тәвәд герл өгдмн. Тер цагт цуһар тавлсн насна зулдан мөргәд, насан авдмн. Насна зулыг бөктлнь көндәдмн биш.

         Урдк цагт хальмгуд зулын өдр зулын цөгциг болн зулын хотыг асхн теңгрт одд һархла хурлд авч оддг, хурл хол бәәдг болхла асхлад кеер һарад, өндр һазр деер тәвәд зулд герл өгдг бәәсмн.

Терүнә хөөн ирәд гертән бас зул өргәд, мөргдг бәәҗ. Бурхна зул бәрсн деерән өрк болһн йисн һол һарһах зөвтә бәәсмн. Терүнә төлә көвңгәр оралһата  йисн өвсиг «йисн һол» гиҗ бөдүн хулсна эс гиҗ нәрхн модна үзүрт нүк һарһад, углҗ тәвдг. Терүнд герин эзн тос кеһәд, одд һарсн цагт герин өркәр одд һарсн кемлә һазаран һарһад герл өгдг бәәҗ. Зул бөктл цуһар мөргҗ, Зуңква гегәнәс, Окн-теңгрәс, аав ээҗнрин заян сәкүснәс шин җилин кишг-җирһл эрҗ зальврдг бәәсмн. Йисн һол бөкхлә, терүг модтаһинь һалд шатадг бәәҗ.

Зулла гер болһнд күңшү һарһгдх йоста. Тернь өөк-тосна үнр һарһад Деедс олн бурхдудт, Зуңква гегәнд күртхә гиҗ күцәдг үүл болҗана. Дәкәд Деедстән хотна дееҗәр-цәәһәр цацл цацад йөрәдг бәәсмн. Дәкәд цугрлсн улсиг цә-боорцгар, талдан сенр хотар тоодг. Зуг зулын боорцг өндгн угаһар кегдх зөвтә. Юңгад гихлә өндгнә уург хамг әмтә юмна әмдрллә залһлдата. Боорцгудын зүснь нег бәәдлтәһәр амрар кегдг бәәсмн.

Кезәнә эн өдрт нерәдәд мал һарһдг бәәҗ. Хө алад, мах чанад, элгн-садан, үр-иньгүдән, медәтнрән дуудад, авсн насан йөрәдг бәәсмн. Асхн цуг кергән күцәчкәд, байрин нәәрән эклдг бәәсмн. Медәтнртән цә, зать, шикр-балта белглдг авьяс бас бәәнә. Насан авсн өдр цуһар нег-негән иигҗ йөрәдг бәәсмн:

                                            Ирсн зул өлзәтә болҗ,

                                            Җил болһн насан авч,

                                            Эрүл-дорул бәәцхәй.

                                            Сән-сәәхн мадн бәәхиг

                                            Окн Теңгр, Цаһан аав

                                            Евәҗ хәәрлтхә!- гиҗ йөрәцхәнә.

Зулын өдрин хөөн долан хонг давад һурвн өдртән Җилин Эзн хан нүүдг. Тер кемд залу күн насан авхла сән юмн гиҗ тоолгдна. Җилин Эзн нүүҗ йовх һурвн өдрин туршарт хог-бог, үмс-тоос һарһдмн биш. Тернь хальмг улсин күцәҗ йовсн дәкн нег авъяс болҗана.

ЦАҺАН САР

Хальмгудын бас нег ончта, темдгтә байрин негнь - «Цаһан сар» болдг мөн. Эн байр зулын хөөн хойр сар давад ирдг. Цаһан сар үвләс эрүл-менд һарад, хавр тосчах байр гиҗ тоолгдна. Энүг әмтн хамгин икәр күләдг бәәсмн. Юңгад гихлә хальмг улсин өвкнрин - өөрднрин һол керг мал өскдг йовдл болдгар эдн малын ард йовад, сән идшлһ хәәһәд, даңгин һазран соляд теегәр нүүһәд йовдг билә. Хавр ирхлә эдн үвлзңгән хаяд, Цаһан сар тоссна хөөн малан тууҗ авад, эврә идг талан һардг бәәсмн. Тегәд хавр ирхиг йир икәр күләдг бәәҗ. Киитн ут үвл чиләд, хавр ирхлә, тег әмләд, ноһан шавшад урһад, маласн авсн төлиг арсрхд сән туста, хот-хол элвг болад ирдг цаг болдг бәәсмн. 

Дәкәд болхла ишкә герт бәәршлдг бәәсн мана өвкнрт киитн үвл ик зовлң учрадг бәәсн болҗана. Тегәд хавр ирхлә, ик-баһ уга байрлдг бәәсмн. Эн өдрт әмтә-киитә цуг юмн байрлдг, эн учрар дигтә Цаһан сарин түрүн өдрлә теегт зурмн ичәнәсн һарна гисн тоолвр бәәнә. Цаһан сарин түрүн өдр хаврин түрүн сарин нег шинлә ирлцнә.

Цаһан сариг моңһл яста цуг келтнр бүкл сарин эргцд темдглнә. Тегәд чигн тер сариг Цаһан сар гиҗ нерәднә. Бүкл сарин кемд харһдг улс барун ханцнаннь баһлцг һартан авад, нег негндән һаран өгәд, тоха күртлән харһулад,  «Мендвт, үвләс эрүл-менд һарвт?  Мал-аһрусн бүрн-бүтн бәәнүй?» - гиҗ хальмг улс нег негнәсн сурхла:

-Һарва,һарва, - гиҗ хәрү өггдг бәәсмн.

Цаһанд ик эртәснь белдвр кедг. Герән ахулад, цугинь цеврдүлдг. Дәкәд болхла Цаһан сарин өмн өргнд, җилд нег дәкҗ авдрт хадһлата бәәсн цуг хувц-хунран һазаран һарһад цевр аһарт  сергәдг бәәсмн. Тер юңгад гихлә, авдрт бәәсн хувцнь: «Мини эзн уга кевтә гиҗ сандг»,- тиигж хальмгуд келдг  бәәсмн. Цаһан өдр өрк-бүләрн шин эс гиҗ хадһлгдҗасн ке-сәәхн хувц өмсәд кеердг бәәсмн.

Цаһана өмн өдр әмтн боорцган кедг. Цаһанла келкә боорцгар белг өгдг учрар боорцгиг элвгәр кедг бәәсмн. Тиигчкәд боорцг олн-зүсн болдг. Цуһар эврә тәәлвртә, эврә нертә: целвг, хуц, мошкмр, хавтха, мошкмр, тоһш, җола, кит, темән, хуц, шовун, шовһр, очр, хорха боорцг. Боорцгиг эн өдр элвгәр кедмн. Нег үлү хорха боорцгиг. Эннь малын то өстхә, олн болтха гисн темдг болҗана.

Целвг боорцгиг медәтә улст нерәддмн, хуц-залу күүнд, мошкмр-зеенрт, тоһш-бичкдүдт. Боорцган болһад дееҗ өргдмн. Очрар бурхнд дееҗ бәрдг, бурхна дееҗд очр, целвг, 5 тоһш, З шовһр, мошкмр, хуц кит орулдг йоста

Цаһана өмн хөөһән алад, махан бел кечкдг. Цаһан өдр болхла ээҗнр-аавнр, эк-эцкнр өрүн эрт босад, цәәһән чанад, махан болһад, деед бийд, нарн һарх үзг тал цәәһәр, бооргцар, кесн хотас дееҗ өргәд бурхндан мөргдмн. Терүнә хөөн йөрәл тәвәд сән өдрән экләд темдглдмн. Цаһанла иим йөрәл тәвдг:

                           Цасн шулун хәәлҗ, цандн-усн элвҗҗ,

                          Нарна герлин дуланд ноһан өвсн нәәхлҗ,

                          Хуцин өвр хуһрл уга, хурһна шиир кемтрл уга,

                          То күцц, толһа бүрн, хулха, худлын аюл уга,

                          Әмтн делкә цуһарн амулң менд бәәтхә!

Цаһана хотан уучкад, цуһар шуугад-ниргәд, хам-хоша бәәдг улсиг, элгн-садан дуудад, цаһана цәәһәр тоодг. Цаһан өдр хотна гермүд эргәд, белгән хувалцад йовдг. Баһ настань көгшдүдиннь менд медҗ, одҗ цаһалдг бәәсмн. Цаһана цә уухларн седкләсн сәәхн өлзәтә йөрәлән тәвәд, байлһта тоовр кецхәдг бәәсмн. Боорцгар, үсн-тосар, билцг-альчурар белг өгдг бәәҗ. Цаһана цә уухар гермүд эргәд йовсн цагтан келкә боорцган авад йовдг. Тер боорцгнь цуһар тоота, дигтә юмн. Кен ямаран боорцг идхнь цуһар меддг. Медәтнрт өгдг, бичкдүдт өгдг келкә боорцг тооһарн әдл болна. Зуг бичкдүдин келкән  боорцгуд кемҗәһәрн бичкн. Гиичд ирсн күүнә сав йирин хальмгуд хоосн һарһхш, эн сән өдр нег үлү. Бичкдүдт улан- цаһан  мөңгәр белг өгдг. Цаһанла баһчуд, баһ дүүвр настань цуглрад, домбран цокад, бииләд-дуулад нәәрлнә.

Цаһан сарла әмтн зеенртән шиир бәрүлдг авъяста. Зуг зеенр дегд олн болад, хөөнә дөрвн шиир эс күртәд бәәхлә, хавста мах белглдг бәәҗ. Цаһан өдрлә, эс гиҗ Цаһан сарин туршарт зеенртән, ачнртан, элгн-саднаннь күүкдт мал заахла - әвр сән йорта йовдл гиҗ тоолгдг бәәҗ.

Цаһан болхла, кезәнә тас хоосн улсин бийнь махлаһан авад, һурв саҗад өмсәд, мах чанҗах күн болад, термин үдәрән буслһдг бәәҗ. Юңгад гихлә Цаһанла күңшү үнр һарһлго, хәәс халулго бәәхлә икл му йор гиҗ тоолгдг бәәсмн.

Цаһанла өрк-бүл болһн арһарн гелнгиг дуудж авад, гертән ном умшулдг бәәҗ. Бүкл сарин эргцд әмтн нег-негндән, элгн-садндан гиичлҗ одцхадг бәәсмн.

Өдгә цагт олн хальмгуд эн сән өдри - Цаһан сариг өвкнрин авъясар ик өргнәр темдглнә. Һазр болһнд энүнд нерәдгдсн олн-зүсн керг-үүлдврмүд давулгдна, әмтн олар хурҗ, ик нәәрт орлцҗ, хальмг дуд дуулҗ, би биилҗ ик шуугатаһар Цаһан сариг темдглцхәнә.

Цаһан сарин хойр шинд Цаһан Аавин өдр гиҗ тоолгдна. Эн өдр гертәс үмс, ус, хог-бог һарһхла му йор гиҗ тоолгдгар цуһар  цеерлдмн.