Кезәнәс авн хальмг өрк-бүлд көвүн үрн төрхлә байр-бахмҗ болдг бәәҗ. Кемр көвүн идр нас күртлән дала дун-шун уга, аюч болхла,«көвүн күн задһа эс болсн хөөн - дуутань сән, күүкн күн бүтү эс болсн хөөн - дун угань сән» гидг үлгүрәр иш кеҗ, ода эн эс болх улсиг дахад аля болад үрҗ одх, көвүһән «кү кехмн» гиҗ эк-эцкнь шииддг бәәҗ. Тегәд эк-эцк хойр көвүндән хадмуд хәәнә.
Хальмг улст нег авьяс бәәнә. Көвүн үрнд арвн тав күртлнь хөөнә бөөр өгдг бәәҗ. Хөр күрәд гертә-малта болхла нуһлур өгдгҗ. Арвн тавнас давхла бөөр өгхш, хөр күрәд белвсн йовхла нуһлур өгдго бәәҗ. Тегәд «бөөрәс чигн уга, нуһлурас чигн уга» гиҗ хальмг күн көвүндән хадмуд хәәдг бәәсмн.
ШИНҖЛӘЧ ИЛГӘЛҺН
Талдан әәмгт нег күүнә бүлд бод гисн, цевр-цер, үүлтә гиҗгтә күүкн бәәсинь соңсад, мана көвүнд зоклцх, гиҗ көвүнә эк-эцк тер күүкиг шинҗлхәр шииднә.
Шинҗләч күн йирин әәмг болһнд бәәдг бәәҗ. Тегәд көвүндән гер авхар бәәх күн шинҗләчиг дуудҗ авад, тер әәмгт нег өрк-бүлд гиҗгтә күүкн бәәнә, тер күүкиг шинҗләд, мадн ямаран тохма улсинь теднд медүлх кергтә, мана кер һалзн мөр унад йов, гиҗ илгәдг бәәсмн.
Шинҗләч зольвн күн болад күүкн бәәх хотнд күрч ишкә герин өөр мөрән уйчкад мендләд ордмн.
Герин эзн гергн хальмг авьясар ирсн күүнд тәмк нерҗ өгнә. Шинҗләч орҗ ирәд сууснас авн гер-бүлиг, өлг-эд, күүкнә ор-дер этүдәр шинҗлнә.
Герин эзн залу босад һархла, шинҗләч шулун босад күүкнә орна ард кевс деер өлгәтә бәәх хурвчд ямана ишкин хорхс дүрчкәд, мөрән хәләхәр һардмн. Күүг шинҗлхәр ирсән медүлшгон төлә эзн залуд хәәҗ йовх мөрнәннь тускар келҗ, эн әәмгт урһц, малын төл ямаран чинртә, гиҗ күүндцхәдг. Герин эзн күүкд күн өрүн цәәһән чанад, хойр залуг цә уутн, гиҗ дуудмн.
Таньдго күн орҗ ирхлә гиҗгтә күүкн кезәнк авьясар чирәһән үзүлдго бәәсмн. Күүкн эрт босад, бийән, ор-дерән ясад, экдән нөкд болҗ үкр саадг, хаша-хаац ахулдг чадмгта болхла сән герин эзн болх, гиҗ шинҗләч санна. Эврән хәәҗ йовх мөрнә тускар келәд, хол биш бәәх хотмуд төгәлҗ сурх санаһан герин эзнд медүлнә. Хәрү хәрхләрн танад орад һарнав, гиҗ эн эзн залута мендләд мөрән унад һарад йовна. Хәрү хаалһдан йовхларн манад орад хонад һартн, гиҗ герин эзн үрвр кенә.
Шинҗләч эднә хотнас давад, кеер бәәсн худгин өөр ирәд мөрән услад идулчкәд, эмәләрн дер кеһәд кевтнә. Эн асхн күүкнә герт одҗ болшго, өдр болһн эргәд бәәхлә, ямаран санатаһар ирсинь медчк. Күүкнә чирә-зүсинь үзлго, авц-бәрцинь шинҗллго хәрҗ болшго. Нөкәдүр намаг эргәд иртл, хурвч дотр хайсн хорхсн бәәһәд бәәхлә күүкн хурвчан авч юм кесн уга болҗана. Кемр күүкн юм уйдг, хатхдг эрдмтә болхла хурвчан авсн болх. Хурвч дотр хорхсн уга болх зөвтә, гиҗ шинҗләч залу ухалад асхн күртл кевтәд амрдг бәәсмн. Босчкад мөрән услад, тохад, ода йовсн алдндан нег герт күрәд хонад, маңһдур асхлад күүкнә герт однав. Намаг йосн кевәр мөрән хәәҗ йовна гиҗ сантха, гиҗ шинҗләч кеер хошар бәәдг бәәдлтә цөөкн гермүдин өөр ирҗ бууна.
Худнр болхар седҗәх өрк-бүлин эздүд сән, һольшг, тоомсрта улс болх бәәдлтә, тегәд эднә хотна әмтн намаг эс хонулхий? - гиҗ санад захин герт мендләд ордмн.
«Би холас йовх зольвн күмб, зольвм олдл уга муурад, көшәд бәәв. Танад хонад һархар седләв»,- гисн уха-санаһан эзн гергнд медүләд, һанздан тәмк кеһәд, эркәһәрн дарад суудмн.
Йовдсн зольвн күн йирин кенә чигн герт орад хонад һардг бәәҗ. Зуг күн болһн, әәмг-отг болһн әдл болдго. Зәмснь «даарснд хулс түл, өлсснд өвцү чан» гидг үлгүр меддго улс болдг. Тиим әмтн зәңг угаһар ирсн гиичд хәрү өглго шуукрад, үүл кех бәәдлтәһәр һарч оддмн. Болҗах махна үнр өлсҗәх шүлсинь зальгдулад бәәдг болвчн гиич эзн гергиг хәрү орҗ иртл күләһәд, «хәәснд бәәх тана хот эргәд-дуһрад, буслад бәәнә, эзнәннь толһа зальгн гиҗәх кевтә», гиҗ келәд, мендән сурад һарад йовдг бәәсмн. Шинҗләч талдан хотнд ирнә. Тендән күүкнә тохма тускар медҗ авна. Терүнә хөөн күүкн бәәдг хотнд хәрү ирҗ бууна. Эзнь уга болхла, герин үүл күцәҗәх эзн гергнәс мендинь сурна. Эзн гергн тәмк нерҗ өгәд: «Кергтн күцв аль угай», -гиҗ шинҗләч залуһас сурна. «Олн зүсн зәңг һарна, хама йовхнь медгдхш»,- гиҗ эн хәрү өгдмн.
Цецн ухата күүкд күн терүг дөрвн көлт биш, хойр көлтиг хәәҗ йовх зольвн болҗахиг медҗ,- «Мөр мөрдҗ эс орулсн болхла, тертн «зүүвр зәңгәр» олдхд берк болҗахгов», - гиҗ келчкәд һазаран һарна. Терүг ишкә герәсн һархла, шинҗләч шулун босад хурвч көмрәд терүнд дотр хайсн хурвчиг хәләнә. Хурвсн уга.
Күүкн шинҗләчиг хурвч дотр хорхс хайсиг медҗәхш. Йирин айстан унҗ одсн болх, гиҗ санад хурвчан цеврлчкәд юм уйсн, зеегән хатхсн бәәдлтә, тиигхлә күүкнә чирә-зүсинь хәләҗ авх кергтә гиҗ санна. Күүкн худг тал йовхиг күләһәд, йовҗ одхлань, эзн гергнд мөрм ус ууһад уга, худгт альд бәәнә? - гиҗ сурад, мәрән көтләд худг тал темцҗ һарна.
Хойр суулһта усан дүүргәд тәвчкәд, өөрнь өвдглҗ сууһад күүкн усна тольд чирәһән хәләһәд үсән самлдг бәәсмн. Тер кемд шинҗләч өөрдҗ ирәд мендләд, күүкнә чирәһинь үзхәр седнә.
«Күүкн, менд. Сән күн санаһар гиһәд харһснчн сән болв. Би одахн танад хонад һарлав. Нернчн кемб»?- гиҗ сурна.
Залуг таньсн күүкн буру хандад, хойр суулһта усан ээмдҗ авад һарч йовна.
-«Нерм мини некән идән».- гисн әрә дун соңсгдна.
-«Нүднә хәләцәр күүнә уха меддг ухата күүкн бәәдлтә, үлү үг уга, өрүн эрт босад экдән нөкд болдг ахуч, көдлмшч, тиим күүкн болхла эднәд дәкәд хонх кергтә. Эдн намаг ямаран кергәр ирсинь сурх. «Эрән уга элгн, томан уга садн» болхар ирсән нүл уга келнәв», - гиҗ шинҗләч шиидҗ, мөрән чөдрләд тәвчкәд күүкнә герт хәрү орад, һольшг бәәдлтәһәр бод-бод гиһәд суудмн.
«Һурвн цөгц әрк күүнә нуусиг медүлдг»- гисн үлгүр тодлсн эзн залу гиичдән һурвн цөгц дараһар кеҗ өгәд: «Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах. Та манад зольв хәәҗ ирәд һурвдад хонҗанат. Геедрсн мөрндән намаг харлҗахла илднь келтн, би хар гөрлә харһхар седҗәхшв», - гиҗ эзн залу келнә.
Хальмг күүнд хар гөрлә харһснас даву ичр, зовлңг уга болдг бәәсмн.
-«Тиигҗ бичә сантн, би кергән эндр танд келхәр ирләв. Би мөр хәәҗ йовх күн бишв. Мини хәәҗ йовх зольвм - «хамринь хатхад уга торм, ханцн уга девл». Эн эрднь танад бәәхиг соңсад мана әәмгә нег тоомсрта, күндтә залу намаг танаһур илгәв. Тер күн төрл-садарн өнр, бийдән зөв махлата, олнла таньлта, үгтә-күүртә бод гисн күн.
«Хойр һазр өөрдүлдг - мөрн эрднь, хойр зүрк негдүлдг - күүкн эрднь», гисн сәәхн үлгүр хальмгудт бәәдмн. Тегәд тиим учрар ирсм эн. Зуг «ус үзлго һосан бичә тәәл» гиҗ келдгәр тана күүкиг медлго бәәчкәд ирсн учран келлго бәәләв. Һурвн өдртән шинҗлснә ашт тана күүкн йир таасгдв», - гиҗ шинҗләч залу үнн седклән медүлнә.
Герин эзн гергн хойр залуһин күүндвриг чикән өгәд соңсна, залу талан хәләһәд, илднь келәд, негинь таслад йовултн, гисн докья өгнә.
-«Мана күүкн ода чигн бичкн, һәргтә, эврә хотнас холд һарад уга, ю келҗәхмт?»- гиҗ күүкнә эк келдг бәәҗ.
-«Экин седклиг сәәнәр медҗәнәв. Нанд бас күүкн үрн бәәнә. Эк күүнд һарһсн үрн мел даңгин бичкн, альвн-эрк болдг, хәр күүнд өгәд тәвчкх санан уга. Болв, күүкн өсәд-босад хаврин харада мет үрәсн нисәд йовҗ одна. «Күүкн күн герин залмҗ» болдг. Тегәд күүкн бәәдг герт күн эргәд бәәдгиг тадн ухата улс медх зөвтәт».
«Экин седкл - үрнд, үрнә седкл - көдәд» гидг үлгүриг тадн бас меднәт. Тана күүкн үлү үг уга, ямаран чигн үүл күцәдг арһта, һольшг заңгта болҗахиг би медв. Ода байрта хәрҗәнәв. Үзсн, соңссан хәрҗ келнәв. Удлго элгн-садн болх зөв сурҗ ирнәвидн, гиҗ шинҗләч келәд гергн залу хойрт зать бәрүлҗ өгәд, һулмтынь зөв эргәд, мендләд, мөрән унҗ авад довтлад йовҗ оддг.
-« Ик гидг билгтә улс болх бәәдлтә, кесг сәәхн үлгүр бәрлдүлҗ келнә. Мана күүкн өсв. Гертәсн холд одад уга болвчн, талдан әәмгә улс зәңгинь авад хәәһәд, шинҗлҗ йовна», - гиҗ эцкнь ухалад, «Алтн шорад даргдмн биш» гисн хуучн үлгүр тодлна.
* * *
Шинҗләч ик холас тоос пүргүләд довтлад йовдмн. Күүкнә эцк үзәд, мана кер һалзн мөрнә тоосн, гиһәд таньчкдмн.
Шинҗләч довтлҗ ирәд, мөрнәсн бууһад герүр орхла « Ямаран зәңг авч ирвч, юн болв, гиҗ энүнәс герин эзн сурна.
-«Хол һазр өөрдхәд оркдг, хойр зүрк холвад оркдг», намаг хоосн ирш угаг медәт тәвсн болҗанат»,- гиҗ шинҗләч өргмҗтә кевәр экләд келдмн.
-« Тер хотнд күрв, күүкиг хәәһәд олв, эврән үзв. Эк-эцкләнь харһад күүндв. Ода ас гисинь өгәд, өмснәв гисинь өмскәд, тосар иләд, торһар ораһад чигн тер күүкиг авх кергтә. Цөн үгтә, цецн хәләцтә, үүл уйдг урн эрдмтә, көдлмшч күүкн. Эк-эцкнь хотндан тоомсрта, тогтун-тоолврта улс»,- гиҗ шинҗләч ашлҗ келдмн.
Шинҗләч байрта зәңг авч ирв, гиҗ герин эзн байрлад,ода тер күүкнд хаҗуһас талдан улс орхас урд йовҗ зәңг орулхмн, гиҗ эн санна. Мана шинҗләч одсн мөр билрәд уга деер шулун йовх кергтә, гиҗ төрлмүд залусас эн селвг сурна. Тедн энүнә келсн үгиг дөңгнә.
Нә, тегәд ода нег бортх илгәҗ зәңг орулхмн, теднлә таньлдад ирсн шинҗләчиг дәкәд йовулхмн, күүкнд зәңг орулсн кемд кесг сурвр, сөрүл үг һардг. Тер саамд хәрү өгх үгән олҗ чадх, гиҗ шиидцхәдмн
НЕГ БОРТХ ИЛГӘЛҺН
Цөн өдр давад шинҗләч залу күүкнд нег бортх орулҗах күн болҗ мөрән унад, нег бортх әрк, нег даальң тоһш, балта-кампадь һанзһлҗ авад
һарч йовна.
Күүкн бәәсн хотнд ирчкәд, хотна әмтн хотан эдлҗәх цагт хотна захд бәәдг нег ишкә герин өмн бортхан сөөчкәд, даальңган бәрәд кергтә герүр одна. Герин эзнәс менд сурад, даальңган тулһин көлин өөр тәвх хоорнд күүкнь буру хандад, һарад йовад одна. Герин эзн гергтәһән генткн орҗ ирсн залуг таняд суутн, гиҗ сурна. Герин эзн гергн цә кеҗ өгнә. Гиич ааһта цәәһән ууһад, гер-бүлин мендинь сурна.
Эн залу зольв хәәсн болад хотмуд эргәд хонсн йовдлын ашнь эн - мана күүкнд үг орулҗ ирсн болҗана, гиҗ күүкнә эцк ухална.
-«Һулмтын өөр бәәсн даальнгд балта, шикр бәәнә. Бичкдүдт өгтн»,- гиҗ гиич келнә.
-« Мана күүкд әмтәхн шикр-балтад иҗлдәд уга. Терүгән авад хәртн»,- гиҗ эк келәд ааһ-саван хурана. «Пө-ө, невчк адһчкв кевтә, гиҗ сансн гиич цәәһән хойр һардҗ бәрәд йөрәл тәвнә: «Цә шиңгн болвчн идәни дееҗ, цаасн нимгн болвчн номин көлгн, гиҗ мана өвкнр келдг. Тернь идән-чигәтн элвг-делвг болҗ, хош турута мал-аһрустн хошад төл өгтхә гисн үг болҗана.
Дән уга давад
Эргни хард,өвснә көкднь
Дөрвн зүсн малтн
Үвлин аюлас менд һарх болтха».
Терүнә хөөн эзн гергн хүүкрдҗәхинь медәд дәкн нег йөрәл келнә:
Аршан болтха
Аньр уга шиңгтхә
Ардаснь икәр олдтха.
Ааһта цә бүрүлҗ өгсн эзнь,
Алтн болсн үрдүдтәһән амулң
Эдлх болтха!
-«Тиим сәәхн йөрәл тәвәд бәәтл хүүкрдәд бәәдви»,- гиҗ герин эзн гергн талан ууртаһар хәләнә. Мини гем, гисн бәәдлтәһәр күүкнә эк тагчкрдг.
Эднә бәәдл медсн гиич шулун босад, даальңгасн нег бортх һарһҗ авад әркин цөгцд һурвн дусал әрк кеһәд герин эзн залуг өөрдин заң-авъясар цацл цацтн, гиҗ һартнь бәрүлҗ өгнә.
Айстан һартан авад орксн герин эзн цөгциг хәрү өгч болшго болад, һулмтын һал деер цацна. Тер дарунь гиич цөгц авад дәкн нег дусал әрк кеһәд күүкнә эцкд бәрүләд өгнә. Тернь цөгциг хойр һарарн авад олн бурхд, делкән эзн цаһан аав өршәтхә, гиһәд деегшән цацна. Һурвдад цөөкн дусал кеһәд бәрүлҗ өгсиг герин эзн үүдн хоорнд одад ишкә үүд секҗәһәд, һазрин ноһан-өвсн нигтәр урһтха, гиҗ цацл кенә.
«Айта юмн, мини сансн керг күцв, гиҗ зәңг орулхар ирсн залу дотран байрлҗ, бортхта әркәсн цөцг дүүргҗ кеһәд күүкнә эцкд бәрүлдг. Тернь цөгциг хойр һардҗ бәрәд гергн талан «гилс» хәләнә. -«Чи мини зөвт багтхар бәәхшвч? Би эцк болҗ зөвән өгчәнәв,- гиҗ келчкәд әркиг эдлчкнә. Зәңг орулҗ йовх күн дәкн цөгциг дүүргәд әрк кеһәд герин эзн гергнд бәрүлҗ өгнә. Болв тернь уурта бәәдлтәһәр: «Би күүнә әрк биш эврәннь нерсн әркәс ууһад угав. Әркәр байн улсвидн гиһәд әл хәәх болһндан әркән һанзһлад йовнат», гиҗ буру хандад нүдән арчна.
«Тана сана-седкл медҗәнәв - эк күүнд һарһсн үрнь мел даңгин баһ-генн болҗ үзгдмн. Болв, шовуна өндгнә бийнь цагнь ирхлә болвсрад, һууҗад, җивр урһад нисәд йовҗ одна», - гиҗ гиич залу эк-эцк хойрт келнә.
Герин эзн гиичд келнә: «идән эзән таньдмн биш. Эврән өөр әркәсн кеһәд эдлчктн. Бийән эс тоосн күн кү тооҗ чадмн биш. Би зөвән өгчәнәв».
Тиигҗ келснд гиич байрлад, дәкн нег йөрәнә: «Күн ахта, девл захта. Ах күн келхлә арһ уга. Та мини авч ирсн идәни дееҗәр цацл кеһәд эдлчквт. Тегәд мини керг күцв гиҗ санҗанав. Ода ирүлсн тадн болв чигн, ирсн бидн чигн идән-чигәһәрн элвг-делвг болҗ, эрән уга элгн, томан уга садн, татв, татв - тасршго, уһан, уһан - һаршго, утлв, утлв - чилшго, утьлта сәәхн садн болый!- гиҗ келчкәд цөгцтә әркиг уучкна.
Дарук цөгц әркиг ирсн гиич дәкәд эзн гергнд нерәднә. Тернь нульмс һарсн мет һундрхҗаһад келнә: «Гертәсн һарад уга күүкнә тускар би келхәр седҗәхшв».
-«Ах-бергн, тана зөв. Зуг күүнә үрн шовун мет бооҗад, мөчмүднь чаңһрад ирхлә булчңгнь хатурад, цуснь делврәд ирхлә, ухан орад теңгр һазр хойрин шавшлһ хәләһәд, тәрә темцәд йовх дурнь һарад, күгдләд бәәдг йоста юмн. Тер учрар чигн мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, ууля-ууля йовҗ күн болдг гиҗ мана өвкнрин келсн цецн үгмүд бәәнә. Тадн чигн орчлңгин йоснд багтҗ, үр-садан өскәд «һаринь һаңзһд, көлинь дөрәд күргәд кү кеһәд олна хормад багтад генҗ йовх улс болҗанат», - гиҗ ирсн гиич келдмн.
Эзн гергн цөгцтә әрк эс авхла, терүн деернь дәкн нег дусал дусачкад, герин эзнд бәрүлҗ өгн келнә: « кәр үрнәнтн кишгнь- өвртнь гиһәд, өрү дахҗ һарсн нарна толян эңкр күүкнәнтн өрч деер күрч мандлҗ йовдг чигн биз. Хөвнь хәәһәд бидн хәәһәд олсн болвзавидн? - энүг бас ухалтн».
Тиим кевәр келгдг цецн үгмүдт седклнь авлгдсн герин эзн ирсн гиичлә һазаран һарад цаарандан күүндцхәнә.
Тәмк татҗаһад герин эзн худ бәрхәр ирсн гиичд седклән медүлнә: «Эндр тана мөрн гүүҗәнә. «Мөрн ки» киискчкәд һарсн бәәдлтәт. Тана әмтәхн үгмүд соңса бәәҗ, би гергнәсн уурлулад авв. Зуг бидн «толһа келтрв - махла дотран, тоха кемтрв - ханин дотран» гидг үлгүрәр бәәдвидн.
Терүг гиич залу эврән үзҗ медсндән «Цәкхәс урд хондг улс бәәҗт», - гиҗ келнә. Дәкәд эзн гергн күүкән түрүн авгтан зольв хәәҗ йовсн залуд үзүлго бәәсиг тодлҗ, «тиим йовдл күүкнә экнь цецн ухата болҗахиг медүлҗәнә, күүкн экән дурасн эзн гергн болх йоста», - гисн седклән медүлнә.
Тиигҗ күүндҗәтл эзн гергн улан зандн цәәһән чанад, хойр залусиг дуудад, агч, удн модн ааһст кеҗ өгнә.
-« Ода мини герин эзн зәңг орулсн күүнә әркәр цацл цацад, зөвән өгснә хөөн нанд хәрүцдг арһ уга»,- тиигҗ келсн хөөн экин чирә тиниһәд, хәләцнь җөөлрнә. Герин эзн гергән дөңнҗ деернь немр үг орулна: «Келсн үг - керчсн модн. Мини келсн үгиг гергм зөвшәҗәхлә һалд чигн шатшго, уснд чигн чившго чивх, бат болх». Терүнд байрлсн гиич өвкнрин дәкн нег үлгүр тодлна: «Зөвтә үг келхлә - зүркн хандг, зөв махла өмсхлә - толһа хандг». Цәәһән уучкад, хавтхасн хойр зать һарһҗ авад залу гергн хойрт бәрүлҗ өгәд, тана зөв өгсн үг өлзәтә, бат болтха, гиҗ йөрәнә. Шулун босад һулмтын өөр бәәсн бортхан авад бичкн ааһд кеһәд, «идәнә үлдл - ик савин йорал», цаһан седклтәһәр берк төр хаһлҗах цагт, Та бәрчктн»,- гиһәд, герин эзн гергнд бәрүләд өгнә. Тернь ааһ зүн һартан бәрҗәһәд барун һариннь нер уга хурһ күргҗ авад хувцнаннь зүн бурад, зүркн тусан түркнә.
-«Эндрәс авн зөв авчксн улс болад өдр болһн бичә ирәд бәәтн, күүкән кесгтән күүнд өгшговидн. лг-эдинь кеҗ-күцәтл күләтн», - гиҗ ааһан хәрү өгнә.
Тиим хәрү күләҗәсн гиич әркин шавхринь цацл дееҗ эдлсн герин эзнд бәрүлҗ өгнә. «Орсн боран гиидг, ирсн гиич хәрдг», - гиҗ хәрҗ йовхар седҗәх гиичин даальңгд эзн гергн цөөкн боорцг, шикр-балта тәвәд, тулһин үүдн талк ширин өөр оркна. Босад даальңган авсн гиич һурвн-дөрвн арһс һулмтднь зерглҗ тәвәд, һарад йовна.
ЗӨВӘН АВСН ААШНА
Нег бортхта зәңг орулх илгәч һарад йовсн хөөн һурвн өдр давад көвүнә эцк өрүн эртәс авн үүмәтә бәәнә. Үүмәтә бәәсиг хотна әмтн үзәд хоорндан күүндәд учринь медәд авчкна.
Зо деер мөртә күн һарад ирснь үзгднә. Эврәннь мөрән гүүдләр таньсн эзнь хотна залусиг дуудна.
Илгәч хотнур зөв эргәд ирҗ мөрнәсн бууһад мендләд, ундан хәрүлчкәд:
-« Сән зәңг авч ирв, хурц үгәрн хавлн келәд, хар усн деер өрм бәәлһн келә бәәҗ теднә җолаһинь хасад авчкв,»-. гиҗ келнә.
-« Залу гидг эн. Чамаг хоосн һуян һанзһлҗ иршго гиҗ сана бәәләв. Не, теднчн ямаран улс болх бәәлдтә? - гиҗ илгәчәс сурна. Керг күцв, гиҗ герин эзн гергндән заквр өгнә.
-«Күүкнә эк күчр нәрн күн болх бәәдлтә. Күүнә келхәр бәәх үгиг урдаснь тааһад медчкнә, гиҗ тернь хәрү өгнә. Көвүнә эк күүкнә тускар сурна.
-«Бүргр хар нүдтә, хо цаһан чирәтә, дунд нурһта, ягдасн сәәхн күүкн. Ус авхар одсинь медчкәд, худг тал одад үзв. Нег дегәтә үг хаяд «судцинь бәрҗ» үзхәр седәд, нернчн кемб, гихләм, нерм «некән идән», цаадк мөрнәннь амһа авад услтн гиһәд цәкчкәд, суулһта усан авад ардан хәләлго одв».
-«Амта-келтә күүкн гидг тер», - гиҗ герин эзн һуян ташад инәнә. Тиим күүкн айстан хара йовх улст үг келәд бәәшго. Келснь мана илгәчин күчн болҗана. Мана күн урн үгәрн күүкнә седклиг авлҗ кевтә. Келнә билгтә гидг тер. Ода төрл-садарн күүндәд, халун өсрң деернь хойр бортх йовулхм»,- гиҗ эн батлҗ келнә.
«Тер күүкндтн талдан нег әәмгәс күн зәңг орулҗадгҗ гиҗ соңсв, шамдхмн», - гиҗ цуглрсн улсас негнь келнә.
«Ода ас гисинь өгәд, өмснәв гисинь өмскәд, үүдинь эләһәд одад бәәхлә, хамаран одх билә, гиһәд көвүнә эцк инәдмн.
«Би мел даңгин күүкнә гер эргәд одад бәәхмн биш, хойр бортхднь талдан кү илгәтн. Энүнәс нань келтә-амта күн манахнд угаҗ гиҗ санх», гиҗ илгәч келнә.
Тегәд, хойр, һурвн бортхднь ахлач болҗ өмскүл өмсксн, мөр унулсн цагт нәәһинь олҗ йөрәл тәвдг, мөрнә шинҗ меддг кү илгәхмн, терүнә дару күргиг бийинь, күргнә дару дуулдг-биилдг эрдмтә кү йовулхмн, гиҗ герин эн келсиг цуглрсн өвгд нег дууһар дөңгнә.
* * *
Хойр бортхиг йовулхин урд көвүнә герт күүкнә эк-эцк хойр сурчах өмскүлин тускар күүндвр кегднә. «Худнрасн һурвн көлнь чөдр булг, алтн һалзн үрә мөр унх болҗ һарв. Күүк һарһсн ачта эк хурсх девл, күүкн һархд эк болсн авһ бергнь күрң өңгтә намчта торһ өмскх кергтә, төрл-төрсн хотарн мөрнә мах дееҗд тәвл уга күүкән өгшговидн», - гиҗ сурҗана. Заасинь дигләд: «Муха дала өмскүл сурҗахмб? - гиҗ цуһар зовцхана. Болв «ас гисинь өгнәв, өмснәв гисинь өмскнәв, тосар иләд болвчн авнав гиҗ келсн күн болад герин эзн чөдр булг, алтн һалзн үрә мөриг хойр толһа өгәд талдан күүнәс авхар шииднә.
«Ас гисинь эс өгхлә ичр хату болх, мана әәмгәр анд кех. Демәр күцдг, ода цуһар төрл-садарн демнәд күцәхгов», - гиҗ авһнь ашлҗ келнә.
КҮРГ ҮЗҮЛЛҺН
Көвүнә эцк келсн үгдән күргдг залу болад эднә әәмгт бәәсн һурвн көлнь чөдр булг, алтн һалзн үрә мөртә күүнд дөнн наста гү, нег дааһ өгәд сольҗ авна. Пар һунн царан өгәд күүкнә эцкднь өмскх килһтә шар арат девл авна. Авһ зурхачднь өмскх намчта шар цоохр парч ик үнтәһәр хулдҗ авад, наадк цаһан хурсх үч, торһн килң, шеемг бийдән хадһлҗасн зөөрәсн шүүҗ авад, цуһараһинь дигләд күрг үзүлһнә «һурвн сав» йовулхар шииднә.Терүнә хөөн
күүкнә герүр йовулхар бәәх хойр күүг дуудулҗ авад хотн-хошаһарн хурад авч йовх өмскүлмүд, унулх мөр, мөрнә сур-цуца, эрчмтә шар килһсн цолвур, дөрә, хазарин уя күртл шинҗлҗ күүндцхәнә.
Дарунь сарин сәәһинь секәд, өдрин сәәһинь ончлад, көвүнәннь болн хойр шин илгәчнрин хаалһинь йөрәһәд, шишлңг нег мөрнд өмскүлмүдинь һанзһлулад, унулх алтн һалзниг көтлгәд йовулна.
Күүкнә хотнахн күрг үзүлһнә һурвн сав авч ирх зәңг соңсад, өрүн-үдәс авн хурлдна. Хотна берәд, күүкнә үр күүкд күргнә чирә-зүс, цогцинь үзҗ келхәр гер ясад, шивр-шивр гилдәд бәәцхәнә.
Хойр мөр көтлсн һурвн мөртә күн цег деерәс һарад ирсиг үзчкәд
кеннь күргн болхв, гиҗ шууглдцхана.
Ирсн гиичнриг зөвәр олн улс цуглрсн герт орулна. Зүн бийд зогсҗасн хойр берин негнь орҗ ирсн гиич залуст һанзинь авад тәмк нерҗ өгнә.
-«Гиичнрт цә кеҗ өгтн, авч ирсн идә секәд кетн»,- гиҗ герин эзн келнә. Тооврин гүргү болад ирсн кемд, мана көвүн таднд авч ирсн өмскүл өмскхәр бәәнә, гиҗ ахлач олна оньг авлна.
Күргн босад һурвад саҗад, зөв эргүләд даранднь өмскнә. Ахлач өмсксн өмскүл йөрәһәд хөрн тавна цаасн мөңг тәвнә. Цуһарн өмскүл йөрәһәд, шууглдцхана. Терүнә хөөн «цуһар һаза һарад, тана көвүнд унулхар авч ирсн мөр хәләхм», - гиҗ ахлач зарлад көвүдән дахулад һарна.
Күрг дахҗ ирсн хойрдгч күн алтн һалзниг амһалад, цолвураснь сулдхад, хазарин җолаһинь кисҗ бәрәд, көтлҗ ирәд хурсн улсин өмн зогсана. Алтн һалзн уудан кемләд, хойр туруһарн һазр тееһәд эзән хәәҗәх мет инцхәһәд одна.
-«Җиңнсн төмр дуута, җидин үзүр чиктә, ова ясарн өндр, туула сәәртә, турунь шатта сән мөрн!» - гиҗ хамгин тоомсрта медәт күүкнә эцкин чикнд шимлдҗ келнә. Тернь көвүһән дуудад: «Мөр унх күн хормаһан шурд, дөрәд чиргдәд одвзач, болһа», - гиҗ саглулна. Көвүн мөрн деер һархла җолаһинь бәрҗәсн күн терүг тәвчкнә. Алтн һалзн ормасн бухад, цегләд һарна,
өмн хойр көләрн һазр элкдәд, ар хойр көлән суңһад, сүүлән саадглад, шург нохан гүүдл һарад сунад одна. Көвүн делинь теврәд, наалдад одна.
-«О, энтн йоста гүүдлтә мөрн бәәҗ, өлңгәс боссн туула мет өрвкәд одв. Эзн мөрн хойр эвән олсн бәәдлтә, өлзәтә болтха», - гиҗ урднь мөр шинҗлҗ келсн өвгн келнә.
Залус, баһчуд мөрнә тускар келлдәд, шууглдад бәәцхәнә.
Хотыг һурв эргҗ довтлад көвүн хәрү ирәд хурсн улсин өмн зогсна. Алтн һалзн уудан кемләд, өмн хойр көләрн һазр чавчад, долан төөлг ногтан шарҗңнулад, толһаһарн наадад, дор ормдан зогсад бәәнә.
Хотна өвгд, эмгд көвүнә унсн мөринь йөрәһәд, мөрнә маңнаднь цаһан тос түркнә. Мөр бәрүлсн гиич хоолан ясад, олн әмтн заагас һарч ирәд алтн һалзна хазарин җолаһаснь бәрҗәһәд, мана худ көвүнд унулхар көтлҗ ирсн мөрнә өңг-зүсинь, гүүдлинь шинҗлвт. Мана мөрн таднд таасгдсн бәәдлтә, гинә.
«Таасгдв, сән мөрн, өлзәтә болг», - гилдҗ әмтн хәәкрлднә.
-«Тана худ өвгн үгдән күрдг залу. Сурсн мөриг авч ирвидн. Энтн хара мөрн биш. Кезәңк Дала Җаңһрин саңнаһаснь сарин герл һарад, сүүләснь солңһин өңг һарад йовдг, нарн дораһар идшлдг найн Җова адуна салтр, гиҗ мана келмрч өвгн келдг бәәсмн. Эн мөрнә шинҗ хәләтн - җидин үзүр чиктә, буҗһр саңната, нүднәннь цамрхань у, садрхань өндр, хамриннь нүкн у. Ут нәрхн цорһ күзүтә, хар сеерәрн өндр, хавснь көвкр һазаран матлһта, далнь нимгн. Өмн хойр көлиннь шавхагнь күдр, белвңцгнь ахр, турунь цөгц - шатта.
«Нә, көвүн, эн унсн мөрнчн эзндән эңкр, көөсән күцдг, көөгдсндән күцгддго, утьлта көлгн-арнзл болтха. Унсн эзнь ут наста, бат кишгтә, ондин өркнь секәтә, үүднь тәләтә, идән-чигәһәрн элвг-делвг болтха», - гиҗ мөр бәрүлсн күн эврән алтн һалзна маңнаднь шар тос түркәд, йөрәлән тәвнә.
«Келнә яһсн сәәхн билгтә улсв. Келә бәәҗ хар усн деер өрм бәәлһдг улс кевтә», - гиҗ цуглрсн әмтн диглнә.
Герин эзн гиичнриг герт орулад нәәрән эклнә. Баахн залус, көвүд үй-үйәр утлад чансн махар, илн зүсн идәһәр гиичнриг тоона. Зүн бийәр, орн деегүр, орна өмн суусн күүкдин ард көшг өлгәтә. Терүнд әрк орулгдҗах күүкн бултад сууна. Домбрт көг орулҗах чивхцнә дун соңсгдхла терүг һарч күргнә ду-бииһин эрдм шинҗлтхә гиҗ үр күүкднь дуудна. Тернь көшг загар хәләнә.
Хотна эмгд,өвгд, хамгин ик наста улс һарад хәрцхәнә. Берәд, бергд, көвүд-күүкд нәәрән эклнә. Идр наста бер көвүн хойр босҗ ирәд хойр цөгц әрк кеҗ авад ирсн хойр гиичнрт бәрүлҗ өгнә. Теднь:
Нәрхн харһан намчднь
Нарна герл мандлна,
Нәәрлҗ суух ахнртаһан
Насни туршар җирһия...
Саглр харһан намчднь
Сарин герл мандлна.
Сәәхн ахнр-дүүнртәһән
Сарин туршар җирһия!...
-гисн ду дуулад көгшн әмгн, өвгн хойрт сөңгән сөгдҗ бәрүлнә. Ӫвгн сахлан иләд хоолан ясад йөрәнә:
Дуулсн дуунтн
Дүүрән болҗ,
Дуулсн улс ут наста, бат кишгә болҗ
Әмәр олн, аһурсар байн болтн!
Эмгн хойр даһман селн, селн бәрҗ үзәд:
Дуулсн мана күргн
Дахулҗ ирсн ахнь,
Даңгин иигҗ аав-ээҗнрән күндлҗ,
Дууһан дуулҗ, сөңгән өгч йовтн»,- гиҗ келәд цөгцстнь цаһан мөңг тәвҗ йөрәнә. Орн деер суусн күүкд дундас негнь ханцнаннь угларар барун һаран һарһҗ авад шар харһа домбриг шавдн цокна. Суусн күүкд дундас хойр күүкн босад: «Мана күүкн чадна. Хулһр мөрн унһн-данһн дуута»,- гиҗ домбрчиг дөңнҗ һурв эргҗ биилдг бәәсмн.
Хурһнанчн нәрхнд,
Хурвчинчн алтнд,
Чееҗинчн цецнд,
Цегдгинчн хормад, авад од!
-гиҗ баахн залус магтал хайна. Хойр күүкн биилҗәһәд гиичнрт бииһән өгнә.
-«Не, көвүд, бостн. Бииһән үзүлтн, туурһин зах хәләһәд торлзад одтн, ээмән холькад, элә кевтә эргәд одтн!- гиҗ йөрәдмн.
Ширдин үзүрәр ирвәд одтн,
Шилвәрн уйдад одтн.
Үүлн күртл өрвкәд одтн,
Энүнд ирәд наалдад одтн. Хәдрис!
-гиҗ көвүнә талас ирсн ахлач магтал келнә. Наадк хойрнь босад мөңгн бүсән чаңһаһад, бийән ясна. Ахлач хойр таласнь зогсҗасн ташмгта күүкд тал инәсн нүдәр хәләнә. Бичә арнҗлад бәәтн, биилтн!- гиһәд нег күүкн нурһарнь ташмгар цокад оркна.
-«Чик, чик, сәәнәр цоктн! Зуг күргнд бичә һар күртн. Күргн күүг цокдмн биш», - гиҗ медәтнр келнә.
Тиигҗ шуугҗатл герин эзн өөрән залу дахулад орҗ ирҗ: «Нәәртн ахр болҗ, наснтн ут болтха!- гиһәд йөрәһәд, баһчуд дунд сууна. Күүкнә үүрмүднь күргиг хадм эцкдән тәмк нерҗ өгәд «хавчур» би биилҗ өгтхә, гиҗ сурна. -«Хавчур» бииһин айс деләнәр цокҗ өгтн, мана көвүд чадх», - гиҗ ахлач келнә. «Чавчур би» биилүлхиг медҗәх күргн урдаснь дасад авчкдг.
Күргн хадм эцкин һанзинь сурҗ авад, дахҗ ирсн хойрдгч гиичлә нег эргчкәд терүг хойр сөвәһәснь хойр көләрн хавчад, толһаһан һазрт күргл уга һаран деләд эргн йовҗ һанзд тәмк нерәд, хустг шатаһад, уңһдаһад биилн йовҗ һанзинь бәрүлҗ өгнә.
Цуһар шууглдад өврмҗ кецхәнә. Нәр-байр сөөнь өрәл давтл болдг. Күүкд берәд шог-наад эклҗ давулна. Цуһарн биилсн хойр гиичиг ээрәд, бүсләд авчкад, нег авдр тәвәд, авдр деер эмәлин көвчг тәвчкәд, күргнә үр көвүг һаринь арднь үүрүләд суулһчкад, өмннь ширдг деер һурвн арслңга цаасн мөңг хайчкад, - «амарн өкәһәд автн!» - гиһәд ташмгта күүкн өөрнь зогсчкна. Тернь мөңг өкәһәд авхар седхләрн маңнаһарн һазр хатхад унҗ одна. Күүкд инәлдәд, шууглдад бәәнә. Тиигәд гиич көвүн һурв дәкҗ унна.
Би сөрҗ үзнәв, эн наад наадҗ йовлав, гиҗ күргн үүртән келнә.
- «Ахрхн күзүтә күүнд күүкән өгшговидн»,- гилдҗ бәәрн көвүд инәлднә.
-«Тана зөв диилв, ямаран ялд уңһанат, дурнтн. Ода эн күргәрн шүүрүләд хәләтн»,- гиҗ гиич көвүн күүкдт келнә.
-«Күргәр шүүрүлтн, ямаран күзүтә күргинь хәләй!» - гиҗ көвүд инәлднә. Көвүд наад бәрҗәсинь медәд: «Күргәр шүүрүлх болхла, мөңгинь эләдәр тәвтн», - гиҗ гиич көвүн зарлна. Көвүд мөңг олар тәвнә. Күргн зөргтә кевәр авдр деер бәәсн көвчг деер өвдгләд сууна.
Тер хоорнд үр күүкднь хәрд һарн гиҗәх күүкиг күргән этүдәр үзтхә гиһәд хоорндан суулһна.
Күргн нег шүүрәд унад, көвүд-күүкдиг инәлһнә.
Хәләҗәх көвүдин негнь: «Күүкд, эн күргиг хәләлт, хоңшарарн һазр хатхад бәәнә. Мөңгитн әәлһәд мөргәд унҗана! Деернь мөңг немх кергтә! - гиҗ элк хатад инәнә.
Күргн хойрдад авдр деер бәәсн көвчг деер өвдглҗ сууһад нурһан үүрчкәд, өкәһәд тавн арслңга саарл цаасиг урларн хавчҗ авад толһа деегүрн ардагшан шивәд оркна.
-«Иим күргнд күүкән өгч болҗана, күргн гидг эн!- гиҗ баһчуд диглнә. Хойрдг гиич көвүн күргн урларн хавчҗ авад ардан хайчксн тавн арслңг авад : «балта-кампадь авч идтн»- гиһәд күүкд заагт хайчкад күргиг дахулад һарна. Нәр өрин өмн төгснә.
Күүкнә садн эрт босад, үкрән сааһад, әрк нерәд, цәәһән, хөөнә махан чанад, гиичнрән то она.
-«Күндтә худнр, эрән уга элгн, томан уга саддуд, менд амулңг бәәтн. Даруһас эд ишглһнә хүрм авч ирнәвидн», - гиһәд ахлач келснә хөөн күргн үр көвүтәһән медәтә улст тәмк нерҗ өгәд ахлачиг дахад худнрин һулмт зөв эргәд һарцхана.
Тедниг иртл күргнә эцкнь зовад, өмскүлмүд худнрт таасгдтха, керүл-ноолдан бичә һартха, гиҗ зальврад бәәдмн. Инәдтә-шуугата хәрҗ ирҗ йовхинь үзчкәд байрлдг.
Худнрас хәрҗ ирх йовх һурвн улс инәдтә-шуугатаһар довтлҗ ирнә. Ахлачнь мендлн: « Мана унулсн мөрн таасгдв, өмскүл зөв болв, худнр ханв, байрлв. Хүрмән белдтн, күүкән эрт оч авхмн. Күүкд берәдин наадна марһан мана болв, күргн цуһараднь таасгдв», - гиҗ дарунь тооца кенә.
ЭД ИШКЛҺНӘ ХҮРМ
Ишклһнә хүрм йовулхин урд дем цуглулгдна. Терүнә төлә хотн болһнд неҗәд тоомсрта күн илгәгднә. Хальмгин авьясар «демәр күцдг, деесәр холвдг» гилдәд цуһар тәвцән орулна. Йириндән хотн болһнас неҗәд хө, туһл, бүрү өгдг авъяс бәәсмн.
Ик удан боллго дөрвн бедр хальмг әрк, хойр хөөнә чансн мах, нег хөөнә түүкә мах, хойр уут боорцг, дала балта-кампадь, тоһш, нег шил цаһан идә авад арвн мөртә идр наста залус, нег эмгн, нег бер зүн, утцн, хурвчан хавтхлҗ авад эд ишклһнә хүрмд һарад йовна. Герин эзн өөрхн төрл-садан дуудҗ һарч йовҗах улсин хаалһинь йөрәнә. Хүрмд йовсн әмтн өвкнрин авъясар худнрин хотыг зөв эргҗ ирәд герәснь тус зөвәр уухнд ирҗ бууна. Хүрм болҗах герин һаза «хүрм гихлә хумха толһа көлврнә» гишңг хотна улс ик баһ уга цуглрцхана. Үүдн хорнд хурсн улс дунд хойр бер, хойр-һурвн гиҗгтә күүкн хүвән булаҗ авх бәәдлтәһәр ирәд зогсна.
Хурмин ахлач цаһан идәһән авад түрүләд орна. Цаһан идәһән секәд көгшдүдт бәрүлҗ өгәд йөрәлһәд, мана өлгц иим болдмн, гиһәд улан цаһан хойр хадг (альчур) һарһад, үзүртнь улан цаһан мөңг бооһад бәрүлҗ өгнә. Тернь утьлта садн болий гисг темдг болҗана. Цаһан хадгин үзүртнь цаһан мөңг боодгнь - цаһан хаалһта, цаһан саната болтха гисн темдг, гиһәд герин эзнә орн тус өлгдг.
Гиичнрт цә өгснә хөөн эзн гергн босад: -«Нә, хүрмин ахлач, эдән һарһҗ ишктн», - гиҗ келнә.
Ахлач босад, авч ирсн эвкәтә кив эд татҗ авад хәәчин үзүр күрглго шуучад ик дерин һадр ишкәд дахулҗ ирсн эмгн бер хойртан өгнә.
-«Эн мана бертн харңһу сө зү нүдлдг, «земәр хувц уйдг, земсгәр хот кедг» тохмта бер», - гиҗ хүрмин ахлач келнә. Эмгн бер хойр ишксн-ишксәрн туучад, шаглад уйна. Цеңкр торһар тотх деер хаддг көшг уяд герин эзнә тотх деер уньдас теләд өлгчкнә. Эн көшг буулһна хүрм иртл бәәх йоста.
Тоовр гүргүдән орсн саамла, хүрмин гиичнрт ахлачд мах тәвҗ өггднә. Тоовр һардҗасн залу урдаснь нурһна нүкнднь машин утц боосн - кемәлһдг нурһ олҗ авад ахлачин тавгта махн заагт тәвнә. Ахлач махан идн бәәҗ кемәлһдг нурһ таняд, мөлҗәд, сөвән хавста хамднь тавгтан тәвчкнә. Тернь «би нурһ кемәлһдән белмб» гисн докья.
Мах тәвҗ өгсн залу ахлачд шөл кеһәд өгч йовад, махинь мөлҗсн нурһ үзчкәд, тана тавгт эн нурһн харһҗ, энүг кемәлһҗ эс чаддг күн махинь иддмн биш. Та махинь мөлҗәд идҗт. Ода кемәлһҗ өгтн, гиҗ келнә. Үүдн хоорнд суусн залус, көвүд нег-негән түлклдәд, ахлачар наад бәрхәр аарглад күрәд ирнә.
-«Хөөнә хөрн дөрвн нурһна, ягц хар ясна кемәлһ меддго күн хүрм ахлад йовдви», - гиһәд ахлач залу нүрһна экнәснь авн сүл күртлнь кемәлһәд залуд ясинь хәрү өгнә. Хурсн әмтн нурһна кемәлһ соңсад ик өврмҗ кеҗ бахан хаңһана.
Хүрмин ахлачин кемәлһ соңсад бахан хаңһасн баһчуд ахлачин дарукд нәрн шинҗ авч ирәд, эн нәрн шинҗин арвн хойр төөлгәс номинь сулдхҗ өгтн, гиҗ сурна.
Ахлачин дарук чөклҗ сууһад зүн өвдг деерән тәвәд удан боллго «нәрн шинҗин» номинь һарһад оркна. Цуглрсн әмтн олн зүсн эрдмтә худнр бәәҗ, гилдәд шууглдад бәәцхәнә.
Күүкд, көвүд нәр кеҗәсн гертән күргиг дуудҗ күүкдин нерн деерәс хот өгч тоодг бәәҗ. Хүрмин залус барун иргд суудг, гер дотр күн дүүрң, маля цокх зә уга болдг.
Күүкд гиичнрт тәмк нерҗ өгәд, мах тәвҗ өгнә. Зүн бийд көшг татчксн орн деер күүкд әрә багтад сууна. Болв, хәрд һарчах күүкнә үр күүкн хоорндаһурнь зә һарһад «күргән хәләҗ ав» гиһәд медмҗ угаһар шаһалдулна.
Хурмин залуст хотта цуснас нуһлур кеҗ өггднә. Хотын аминь худ эмгнд өггднә. Барун биид суусн баахн залуст неҗәд нуһлур бәрүлҗ өггднә. Залу күн нуһлур таслад, җаҗлад идхлә му нерн, наадн болдг, бүкләр зальгад оркхла, йоста баатр сән залу, гиҗ цуһар келдг. Деед бийд суусн ахлачин дарук өөрән суусн залута бүкләрн зальгад оркна. Күргн тедниг дураһад бүкләр зальгна. Нуһлур хоолднь күрчкәд нааран чигн уга, цааран чигн уга боорлна, күзүһән суңһад, өөдән хәләһәд кинь тасрад одна. Агчмин зуур олн әмтн тагчгрна. Нуһлур генткн «гүлд» гиһәд гүн хоолар орад одна. Күргнә чирән улаһад, яахв гихләрн: «Эн ямаран модар кесн харачв? - гиҗ сурна. Цуһар тагчг бәәнә.
-«Хөөгч хөөнә нуһлурар, хоолмһа күргнә хоолар кесн харач! - гиҗ күүкдин ард сууһад, күүкд загар күргән хәләҗәсн күүкн хәәкрнә.
«Хөөгч хөөнә» нуһлурт хахсн күргән наадлад, хәрүһинь олад келсн күүкнә үгд ханад, инәлдәд нәәрән цааранднь давулна .
Хүрмин залусар туурһин захд күрәд биилн йовҗ нердг тәмк татхмн, гиҗ эмтн хәәкрлднә.
«Харла ланк» айс цоктн, гиҗ хүрмин ахлач босҗ келнә. Ахлачин дарук өөрк залутаһан нег эргәд биилчкәд хамгин көгшн өвгнә һанз сурҗ авад, өөрк залуһин ээм деернь һарад зогсҗ оркад, бииһә биилә йовҗ һанзд тәмк нерәд, хустгар һал орулад, һурвдгч эргцдән һәрәдҗ бууһад һанзинь бәрүлҗ өгнә. Энүг хәләҗәсн улс шууглдад альх ташлдад ниргнә.
Һаза герин өөр баһчуд төгәлң суулдад «мөңгн бүс», «билцг бултулдг» наадад шууглдна. Ах үйнр баһ цаган тодлна.
Нәәрин шууган номһрад, домбрин айс уурад, өрүн торһан дун соңсгдад ирнә. Хүрмд ирсн баһчуд чөдрләд тәвчксн мөрдән өөртхәд, эмәл-хазаран белднә.
Герин эзн гергн берәд, бергдтә эрт босад үкрән сааһад, цә чанад, хүрмин улсиг дуудҗ герүр орулад, медәтнртнь, эмгн бер хойрт өмскүл өмскәд, хүрмин улсан йовулна.
КҮҮК БУУЛҺНА ХҮРМ
Күүк буулһна хүрм өвәрц, зөвәр дашката хүрм. Кедү наста күн, ямаран зүстә мөрнд күүк дүүрх. Ямаран өдрлә, кедү цагла күүк һарһҗ авх. Цуг терүг зурхачд үзүләд, бичг татулад урдаснь медх кергтә бәәсмн.
Көвүнә эцк йоста кевәр өдр үзүләд, «тушу» уга өдр күүк буулһна хүрм йовулх болҗ шииднә. Хотна эмгд, өвгд, гергд, берәд дуудҗ авад ишкә кеһәд- нег өрк, дөрвн туурһ, хойр деевр, зурһан иргвч, ээмч ишкәд көвүнә гериг эк-эцкиннь герин ард бәрәд бел кечкдмн.
Хүрм ахлх, «күүкнд һар күрх», ямаран зүстә мөрнд күүкиг авч һарх- цугинь дигләд авчкад: «Арвн мөртә күн, хойр тергнд мах, боорцг, әрк, шикр-балта ачад өдрин сәәһинь ончлад, күүк буулһна хүрм йовулхмн»,- гиҗ шиидҗ өөрхн садндан өдриг медүлнә.
Күүкнә садн хүрм ирх өдринь соңсад, күүкән төрл-садндан гиичлүләд өдр болһн нәр кенә. Мордх күүкн үр күүктәһән олн зүсн торһн кизәрмүдәр, кенчрәр түңгрцгүд уйна. Тәмк кедг мошнг түңгрцгүдиг көгшн садндан, мөңг дүрдг дамһта түңгрцгүдиг медәтә элгндән, кет, цәкүр, ул һурв дүрдг хавтхлад йовдг кетч түңгрцгүд үүрмүдиннь төлә уяд белг белднә. Тер улснь болхла мордх күүкнд мөңгәр, альчурар, билцгәр белг бас кенә. Тиигәд, «күүк идшүлһнә нәр» хүрм иртл давна.
Маңһдур-нөкәдүртнь күүк буулһна хурм ниргәд орад ирнә. Күүкнә герин һаза хам-хоша бәәх хотна улс баглрна. Күүкд, берәд бас эврәннь хүвән герт оруллго авад йовҗ одцхана.
Хүрмин улс герт орҗ одхла нәәрлҗәсн күүкд дундас һурвн гиҗгтә күүкн һарч ирәд хүрмин улсин мөрд тал өөрдәд маля, ташмгинь цуглулҗ авад бултулчкна. Өрүнднь хүрмин улс өв авхла, күүк булалхла тер маля, ташмгарн хүрмин улс цокдг бәәсмн.
Дәкәд нег бер, күүкн хойр күргнә унҗ ирсн мөрнә мөңгтә, җовута эмәлинь авад бас бултулчкна. Күүкд, көвүд сөөднь хүрмин улст эн күргнә эмәл «хулдад» мөңгәрнь балта-кампадь хулдҗ авад нәәрин улсан тоодг.
Күүкнә герт утар татад сәәхн сөңг өргәд дуулҗах ут дууна айс, шамдһаһар шавдн цоксн домбрин айс, өскә цокад, молҗәд биилҗәх бииһин ә соңсгдна. Хүрмин залусиг биилултн, цокад биилүлтн, гисн берәдин дун соңсгдна. Һош-һош гиһәд инәлдсн баһчудин дун, айс нир-нир гиһәд бәәнә. Орн деер баглрҗ сууһад, нег-негән теврлдәд уульҗах гиҗгтә күүкдин дун соңсгдна.
ӨВ АВЛҺН
Шинкн өр тунтрад, альхна эрә үзгддг, өрүн маңһар талрҗ йовх цагла хүрмин ахлач унтсн тергн деерәсн бууһад, нүүрән уһаһад: « Залус, мөрдән өөрдхтн, өв авх цаг болҗ йовна», - гиҗ эврәннь улсан серүлнә.
Көвүд босад нүдрмарн нүдән арчад, күүк дүүрәд авч һарх үүлн өңгтә көк бор мөриг хамгин түрүнд тохад, өв авх тергән татад, өвин цә чанад ниргәд одцхана.
Хүрмин ахлач герт орад: « Бидн күүкән нарн һархас урд һарһҗ авх улсвидн. Өвин цә белн болв, белдтн!» - гиҗ зәңглнә.
-«Тана зөв, манд бәрдг арһ уга, өвиннь цәәһән кеҗ өгәд, өвән автн»,- гиҗ герин эзн зөв өгнә.
Хүрмин ахлач өв орҗ авх залусан бел кеһәд зогсана. Зәрм залус күүкд, берәд цокхинь медәд, өвдкүр уга болх гиһәд бүшмүд дотран, нурһндан делтр тәвәд, бүсән чаңһар бүслцхәнә. Үүдн хоорнд ташмг, маля, шилвр бәрсн бергд, берәд, күүкд зогсна.
«Нә, хүрмин зөргтә залус, өвән орҗ автн», - гиҗ берәчүд хәәкрнә.
«Болһатн, нүд-амар цокад орквзат», - гиҗ хүрмин ахлач сурна.
Көвүд невчк әәсн болад нег-негән: «чи ор, чи экл!» - гилдәд тотхҗна.
«Ю, ичкевт, эднтн ээҗәнә!» - гиҗ берәд, күүкд инәлднә.
«Я-а, берәд, күүкдин цоклһас күн әәдв, орнав», - гиһәд хамгин шамдһань махлаһан дарҗ авад, хәәкрәд орна. Берәд, күүкд энүг цокна. Терүг дахад наадкснь орад күүкнә өв-авдр, үкүг, ширдг, девскүр, ширдг, көнҗл, девл- цугинь зөөһәд, тергнд ачна. Тер кемд хәрд һарчасн күүкнә өөрхн төрл улс нәәрләд уульлдҗасн гертәс күүкән үр-күүктәһинь дахулҗ ирәд, цаһан идә амсулад, эк-эцк хойрнь теврҗ өмсәд сув-селвг үгән келәд, ууләд үмснә. Наадк үр күүкднь ирәд, герин деед биид баглрҗ сууһад хәрд һарчах күүкиг нег-негнәсн бүсмүдәрн холвад боочкад теврлдәд уульцхана.
КҮҮК БУЛАЛҺН
Берәд, бергд зәрм күүкд маля, ташмган авад үүдн хоорнд баглрад зогсна.
Күүк дүүрх литар заасн җилтә, арвн тавта көвүн эмәлин ард унулата. Күүкнә мөриг хойр залу җолаһаснь бәрнә, нег залу сүүләснь татҗ үүдн хоорнд көндлң зөгсаһад, залус берәчүдәр цокулн йовҗ орна, күүкиг күүкдәс күчәр булаһад авч һарад, мөрнә көвчг деер көндлңг суулһад авад һарна.
Хүрмин улс ик байрта өмн нүүрт зергләд, күргүлин улс ар нүүрт зогсцхана. Эднә тал дунд мөрнд унулсн күүкн күргн хойр, күргүлин көвүд хойр хаҗуднь зерглҗ йовдг.
Зууран зогсл уга йовад, күргнә хотнд тавн-зурһан дуунад ирсн цагт, цаһан идәтә, нерсн нег бортх әрктә, «тосулын» хойр мөртә күн тосҗ ирәд, цуһараһинь буулһад, ноһан деер цацл цацад, мөрдиннь татур чаңһаһад, «угтулын урлданд» белдцхәнә.
Хальмгин йосар эн «угтулын урлданд» эрк биш күргнә мөрн түрүн болҗ һарч ирдг йоста. Тегәд күргнд хурдн мөр унулдг бәәҗ. Күүк күргҗ йовх баһчуд күргнлә дөрлдәд, бас хурдн мөрд унҗ йовдг.
Хүрмин болн күргүлин - ут тоодан хөрн мөртә улс зерглҗ зогсҗаһад угтулын урлдаһан эклнә. Тер саамд күргн көвүнә шин бәрсн герин һаза хурсн әмтн овалһата арһсн деер, гер деер һарад кенә мөрн һарч ирхинь күләлдәд, шууглдцхадмн.
Терлг, цегдг, халмг өмссн нег сәәхн бер көвүнә герин һаза һартан улан, цаһан мөңг боосн цаһан торһн ик альчур делскҗ бәрәд зогсна. Мөрнь түрүн һарч ирсн күн тер берин бәрҗәсн альчур шүүрч авх йоста.
«Угтулын урлдана» хөрн мөрн ууд булалдад үүмлдәд йовна. Мөрдин турунас һарсн тооснд мөрдин зүсн мууһар үзгднә. Әмтнә шууган, зүтклдән ниргәд бәәнә. Цугтаһаснь түрүлҗ һарад мөрнәннь делд наалдҗ ирсн күргн, берин бәрҗәсн намчта торһн альчуриг довтлн йовҗ шүүрч авад, җолаһан зөв эргүләд бууна. Хәләҗәсн улс цуһар хәәкрлдәд, шуугад, альх ташлдад, ирсн берин чирә-зүс үзхәр баглрлдҗ, берән буулһҗ авцхана.
Хойр бер, хойр күүкд шин ирсн бериг сүүһәснь дөңгнҗ буулһад герин үүднд, үүднә эрк алс хаяд делгсн цаһан ширдг деер өвдглүлҗ суулһна. Ширдгин хойр хәврһднь хойр баахн залу өөрән модн ааһд ик-икәр моһлцгар керчсн, чансн хөөнә сүүлин өөк, уург тәвчксн бәәнә.
Герин деед бийд хамгин көгшн өвгн, зерглдәд көвүнә эк-эцк хойр эмгтәһән сууҗ.
-«Не, берәд мөргүлтн»,- гиҗ көгшә келнә. Берин хойр тал суусн хойр залуһин медәтәнь барун һартан шаһа-чимг атхн бәәҗ берин гиҗгәснь авад: «шар нарнд мөргмү!» - гиҗ гекүлнә. Барун бийднь тавгта өөк бәрҗәх залу нег моһлцг өөк һалд хайна. Дәкәд дарунь шин бериг һалын окн теңгрт, хадм эцк-аавд, иш эк-ээҗд мөргүлнә. Келх болһнд һалд өөк хайгдна. Аав-ээҗнрт мөргүлх кемлә өөкиг эк-эцк хойрур хайгдна. Тедн терүг һарарн дайлҗ бәрҗ бас һалд хайна. Герт суусн улс шууглдад, байр-бахмҗ келдәд ниргнә. Мөргүллһнә хөөн берәд шин бериг цаһан ширдг деегүр көтлҗ орулад, күүкд суусн орна көлд көшгин ард суулһчкна.
Терүнә хөөн күүк күргҗ ирсн гиичнр тоогдна. Тегәд эдн худнран сәәнәр, өвәрцәр тоохар сахньна. Керә даам тос тәвәд чансн улан зандн цә белн, «таслмр», «җола», «хорха» боорцг, «целвг» дала. Гүүнә чигәһәр нерсн хальмг әрк, үй-үйәр утлад чансн махн дүүрң. Шин бер орулҗ авсн эк-эцк хойр ик байрта болдг. Ирсн гиичнрт өгәнч, келмрч, сән заңгта, келнә билгтәһинь үзүлхәр зүткдг.
«Хотынь сәәнинь күүнд өг, хувцна сәәнинь эврән өмс», - гисн өвкнрин үлгүрәр хот әрвлдмн биш. Баһчуд гиичнриг яһҗ тоодгиг медҗ авна.
«Цә келһәр күүкд кү шинҗлдмн, хот хуваҗ тәвлһәр, хө эвдлһәр залу кү шинҗлнә. Өвгн күүнд далта мах тәвдмн, эмгн күүнд атхм чимгтә мах, бер, бергн күүнд сүүҗтә (ташата) мах өгдмн. Гиҗгтә күүкнд өвцүнә мах, күргн болгч күүнд шаһа чимгтә мах тәвдмн, дү көвүнд бөөр өгдмн, бичкн күүкнд зүрк өгдмн. Хөөнә толһа хувасн цагтан өвгн күүнд экинь өгнә- көгшрәд ирсн толһаннь экнь сергтхә гиһәд. Нүдн, чикн хойринь эзнднь, сәәнәр соңсҗ йовтха, гиһәд. Келинь көвүн күүнд өгдмн - келмрч болтха гиһәд, келнә бахлуринь герин эзн гергнд - айстан бичә хәәкрәд бәәтхә гиһәд, хуурһсинь деерк урлатаһинь бас күүкд күүнд өгдмн. Көвүн күүнд өгхлә кеер йовсн цагтнь мөрднь хуурсхлад, түргәд йовдмн. «Адус асрад теҗәл кедг күн адусна мөчмүд яһҗ хувагдгиг медх зөвтә»,- гиҗ герин эзн цугинь цәәлһҗ келдмн. Эн цагт күн нәәтхлә, терүнә хамрт өөк түркдмн. Тернь келҗәсн үгд худл уга гисн темдг болҗана.
-«Мана худ өвгн ю болв чигн меддг күн бәәҗ. Иим улст хәрд ирсн мана күүкн хөвтә бәәҗ. Үкр аһурсар, ямр чигн үгәр байн болх»,- гиҗ күргүлин улсин ахлач дүүнртән келнә.
Тооврин хөөн нәр-наадн эклнә. Көвүнә шин бәрәтә герт ор-деринь ясад, бел кеһәд, үүдинь хааһад оньслчкдмн. Нәр эк-эцкиннь герт болдг. Бүрүлин гегән тасрад, асхн цолвң һарад деегшлҗ йовх кемл хойр-һурвн медәтә гергд көвүнә шин герт одад һал түләд, герл орулад, көшгин ард бултҗасн бер болх күүкиг дахулад авч ирәд, үсинь хуваһад, һурвар гүрәд шиврлг зүүдмн. Күүкн үүляд хөрглхәр седнә.
-«Бичә буцад бә. Дурндан бәәһәд, экдән эркләд бәәдг цагчн уурна гидг эн. «Бор гертән богд, хар гертән хан» болна гидг эн!- гиҗ инәлдәд һарцхана.
Өөрән хойр көвүтә гиичнрин мөрд бүрткәд хәләҗ йовсн күргиг олҗ авад, өөрнь күргүлин улсас нег кү дахулад авч ирәд көвүнә герт орулад, хойраһинь барун биид суулһад, чанад болһчксн хөөнә өвцү тәвҗ өгнә. Та хойрас түрүлҗ һурвн хустг шатасн күн эн өвцү утлхмн, гиҗ нег гергн келәд хустг өгнә.
Күргн даһмасн шулун гидгәр хустг һарһҗ авад, һурв дараһар хусад шатаһад хайчкад, беләсн утх һарһҗ авад өвцү утлҗ гиичән тоона. Хоюрн идмш болад, һаран арчад, босад һархар седнә. Гер хәләҗәсн хойр гергн күргүлин кү һарһад, күргиг үлдәҗ авад - чи бичә эс медсн болад зулад йов. Әл хәәһәд эцкдән эркләд бәәдг цагчн уурад, «бор гертән богд, хар гертән хан» болна гисн эн!» - гиҗ күргиг орн тал түлкчкәд хойр гергн үүдинь хааһад, хасвчинь оньслчкад: « сән зүүд бәрҗ хонтн!» - гиһәд һазаһурнь невчк манад эргҗәһәд, нәәрүр йовҗ одцханә.
Өр цәәһәд, нәр төгсәд, берәд, бергд үкрән сааҗ кеерәгшән һаргхар, гер-герән темцәд хәрцхәнә.
Адһм угаһар хәрх күргүлин улсин баһчуд чөдрләд тәвсн мөрдән хураҗ, услҗ бел кецхәнә.
БЕР ЙӨРӘЛҺН
Хүрм болҗах герин эзн күргүлин улс дуудҗ тоовр кенә, өмскүл өмскхин төлә хот-хол белдгднә.
Шин орҗ ирсн берәр һал түлүләд, цә чанулад, бер йөрәлһхәр көгшд хурна. Хам-хоша әмтн шин бүлин герт олн-зүсн белгән - хәәлсн шар тос, боорцг, тоһш, балта, зәрмснь бортхта хальмг әрк авч ирцхәнә.
Ирсн эмгдин авч ирсн тоснасн ааһд тәвҗ авад, шин өрк-бүлин гериг дотраһарнь зөв эргәд, зурһан термин багц болһнднь түркәд, һалднь хаяд, үнр һарһулдг бәәсмн.
-«Хойр әңгд хувагдҗ, шиврлг болн токуг зүүҗ гүрсн үснь, чееҗинь дарад җирилдҗәх өргн хойр захин дорак зивгтнь хадата шур товчта, бер күн өмсдг цаһан килңкр киилг йир зокҗана мана шин берд. Ода берән йөрәҗ, нер өгтн», - гиҗ залудан келнә.
«Күн ахта, девл завта» гиҗ өвкнр келдгәр, көвүн-бер хойрин шин бүүриг көгшн күн йөрәдмн. Тегәд Та эклтн»,- гиҗ эзн гергн хадм эцкдән келнә.
Шин бер шанһан авад цәәһән болҗах самрад, көгшдин ааһст зөв эргүлҗ кеһәд, шин саднран күндләд хамгин өөрхн болн ах настаһаснь авн экләд күн болһнд цә бәрүлҗ өгнә. Күргнә аав ааһан хойр һардҗ бәрәд, бериг әрүн седкләрн йөрәнә:
Ирүлсн мана ач,
Ирсн шин бер.
Бәрсн гертн бәәшң болҗ,
Бәәх та хойр
Бәәхтә- байн болтн
Өндр һазртан гертән бәрҗ,
Өвстә һазртан зелән татҗ,
Зуд уга һолд зуслңнҗ,
Дән уга давад бәәршҗ,
Эргин харднь үвлзҗ,
Нүүхәсин - тоосн бүргҗ,
Зуухастн - утан бүргҗ,
Хотарн дүүрң сүргтә,
Хормаһарн дүүрң күүкдтә,
Хоома уга көдлдг,
Хойр амрг болтн!
Йөрәлин үгән келснә дару көгшә берд цаһан, улан мөңг өгнә.
Терүнә хөөн көвүнә эцк шин берән йөрәнә:
Нә, мана орулҗ авсн бер,
Ут наста, бат кишгтә болҗ,
Кен ахан күндлҗ,
Кен дүүһән өкәлҗ,
Күндтә, хәәртә һазрт
Көлән болһаҗ ишкҗ,
«Һар» гихлә һарч,
«Ор» гихлә орҗ,
Һазакан, дотакан бүрткҗ,
Күүнд келлүлго,
Нохад хуцуллго,
Өрлә урлдҗ босдг,
Өркән цаглань хәрүлдг,
Өкәрлүлдг бер болтха!
Мини бер көвүн хойрин
Таслад, ишкәд эдлхнь -
Торһн, тонч болтха!
Ташад, дүүргәд эдлхнь-
Тосн, өөкн болтха!
Таалад, теврәд өскхнь-
Көвүн, күүкн болтха!
Татв, татв - тасрш уга,
Утлв, утлв - чилш уга,
Уһав, уһав - һарш уга
Утьлта сәәхн амрг болтн!
- гисн йөрәл тәвҗ, бердән нер өгч, хойр халхаснь үмсәд, һартнь цаһан, улан болн цаасн мөңг бәрүлҗ өгнә. Цааранднь талдан улс шин бериг йөрәнә.
Һал үдин алднд хот-холан күцц белдәд, күргүлин улсан тооһад, күн болһнд өмскүл өмскәд, «өмскүлин көл» уһаһад, ханлт өргәд йовулна. Күргн үр көвүтәһән болн арв шаху мөртә улс цуглрад, өмн өдрнь тосҗ авсн һазр күртл күргәд, «кен-кениг» гидг наад һарһҗ күргүлин залуста көөлдәд, ташмгар цоклдад, ик байрта үдшүлнә.
* * *
Кезәнә хальмг улст хүрм кенә гисн йир соньн, сән өдр болдг бәәсмн. Тер юңгад гихлә, хүрмд хурҗ ирсн баһчуд нәәрләд, наадад, таньл-үзл болад, бииләд-дуулад уудьвран һарһад, бахан хаңһадг бәәсмн.
Көвүнд гер буулһна хүрм, күүк мордуллһна хүрм кедг авъяс мана хальмг келн улсин бәәдл-җирһлд кезәнәс нааран тохрҗ үлдсн өвкнрин авг-бәрцин, заңгшалын сәәхн нег халхнь болҗана.