Сборник упражнений по практическому курсу калмыцкого языка.

I-IV бакалавр

III. Морфология

1.     Эврә бәәлһнә нерд олад, цәәлһтн.

        Шиндә Баатр хойр Ленинә нертә уульнцар hарад   йовцхав. Хамхрсн терзмүдин бәәрн аюл-ик нүкд мет  оңhалдна. Обкомин ик бор гер эднә өмн яраҗ зогсҗана. Уульнцар, hазад үзг хәләhәд йова йовтлнь, дәкәд тиим, терз-үүдн уга, орань цоорсн кесг чолун гермүд үзгдв.  

        1941 җил Шиндә Элстд сурhульд орла. Тиигхд эн гермүд бүрн-бүтн бәәсмн. Ода балhсан иим бәәдләр үзсн Шиндән нүднәс нульмсн hарад, хоолнь боогдсн болад, хәәкрәд уульхдан күрәд йовна. Балhсна тускар сурад йовх Баатрин то уга олн сурврмудыг эн нам соңсҗ, тенднь күцц хәрү өгч ядад бәәв.

- Не, Баатр, хәрий,-гиҗ, нег баахн цагт тагчг йовад орксн Шиндә, аш сүүлднь хойр үг хооласн әрән гиҗ haрhҗ келв. 

- Мама, бидн тиигәрән йовҗ хәләхм биший? - гиҗ Баатр ца үзгдҗәсн ора уга герүр зааҗ сурв.

- Уга. Хөөннь хәләхм... Мадниг Огл аав Нимә хойр күләҗ бәәдг болх. Асхндан манад гиичнр ирхм, хот белдх кергтә.

(Җимбин А.)

2.        Олн тоод олзгддго бәәлһнә нерд олтн.

 Гертəн ирəд, бас нег дола-нəəм хонснаннь хөөн Шиндə урдк кевтəн шулун- шудрһ, серглң болад ирв. Николай  ирдгəн уурв. Энүг Шиндə сансн, хəəсн болҗ өвгнд бас медгдхш. Эн мел Николайд одх гисн ухач уга цагт бəəсн бəəдлəрн бəəх бəəдлтə. Хая-хая  мастерскойин көдлмшин тускар, терүнд көдлҗəх улсин тускар сурна. Иим  цагт Огл өвгн цөн болн соньн биш үгмүдəр арһул  хəрү өгчкəд, бийнь дарунь гилтə талдан күүндвр орлцулна. Өвгнə  иим бəəдл Шиндəг зəрмдəн өврүлнə. Шиндəн hазаhин үзлд бəəх сəəхн дуринь, чик  ухаhинь энүнə хөв-җирһллəнь  дүнцүлҗ санхларн, Огл өвгн саналдад: «Дəн! Дəн! Әмтнə шүүсинь уусн  дəн! Гемтəhинь чигн гемшəсн, гем угаhинь чигн гемшəсн дəн. Әмтнə тав деер  hарhcн дəн. Эн бийнь чилдг болв чигн, мартгдш уга хар үүлəн үлдəчкв. Тернь кенə уханас кезə hархв», – гиҗ дəкн-дəкнəс саначрхна. Шиндəн кишг яhад иим болва?».

3.        Эн бәәлһнә нердиг олн тоод олзлтн.

Шилв, нүдн, күмсг, шаһа, орм, арсн, чилгч, җил, эк

4.     Деепричасть олад цәәлһтн.

        - Сәәхн иньгм, Баатрм, тиигҗ келдм биш. Гиичд ирсн улс, энүгичнь соңсхла, маднд эвго болх. Бидн мел цуглрад, нег-негндән гиич болад одлдад бәәшголм. Цаачнь урднь хоорндан сән-сәәхн бәәсн, нам садн-элгн улс арвн таваhад, хәрәhәд җилд нег-негән үзлдәд уга болҗана. Ода тедн шинкән харhлдҗ, үзлцҗ йовна. Тиим улс, нег үлү залу улс харhҗ, нег баахн цагт сууҗ, седкл-ухаhaн күүндл уга бәәшго... Хошад-неҗәд чирк әрк чигн ууцхах... Дәкәд Эрнцн, мана Нимә, авh Санҗ hурвн хамдан дәәнд йовҗ. Ода дәкн харhцхасн байрлҗацхана. Цааранднь әмтн цуhaр көдлмш кех зөвтә. Үзҗәнч эн хамрха гермүдиг? Цугинь ясх кергтә, дала болсн олн гермүдиг шинәс бәрх кергтә... Дәкәд мана Нимә маңhдур командировкд йовх...

(Җимбин А.)

5.     Әмтә тоот медүлгч бәәлһнә нерд олтн, цәәлһтн.

Зорхтын улана өмнк эрг деер һарад, өмәрән хәләхлә, хотн үзгднә. Хотн холдан, хуучн үрәстә гермүд һазрас йилһрҗ сәәнәр үзгдхш, зуг цаһан-цаһан гермүднь һазрин бор көрснәс, теңгсин көк уснас җилк мет йилһрнә. Хотна  цөн гермүдәс йилһрәд үзгдсн цаһан-цаһан гермүд – Бадмин Сажин  бийиннь болн ах-дүүһиннь гермүд. Һазрас сәәнәр угдл уга бәәсн  хар-бор гермүд – Санҗин әәлнь.  

Хотна дорд бийдк шовһр цаһан толһа унад, ээлҗәд идҗ йовсн нег ик хөн – Санҗин хөн.

Хотна деер бийдк хооран өмәрән хойр хәләсн хаалһар хооран цувад һарч  йовсн хотна үкр – бас Санҗин.

Зорхтын деед бийәр идшлҗ йовсн зеерд бор хойр аҗрһта адун -  бас Санҗин.

Һазр бүтәсн хөөтә, һәәхүлд ордг адута, тур  йовдг  темәтә, туһл  күртлән үнд күрдг тохма шар, шар-цоохр үкрмүдтә күн байнв, угав? Байн  болдг.

Байн болдг байнд «түшсн» угатя улс бас олн: олна негнь – Манҗ.

Манҗд тергн, цар, төгә һурвн бәәсн бийнь көшүр уга.

Дүүдән гер авх, тергәр өөрән бәәсн орс селә орҗ, чаһр авх кергтә. Манҗ көшүр уга болад, түрәд бәәнә.

(Манҗин Н.)

6.      Үүлдәгчин сүүрәс тогтсн бәәлһнә нерд олад, цәәлһтн.

1.                 Балһснд минь одахн сексн эд-таврин магазинд хулд кех улс орҗ ирхлә, эднә өмн «текин шаһа» уутьхн хар нүдәрн инәмклсн зогсҗана (Җ.А). 2. Көвүн, көөрк,  цагнь тиим гисн бәәдл һарад дун угаһар кевтнә… (М.Н.) 3. Эн өндр нурһта, нәрхн, хо цаһан чирәтә, олн-тавн үг уга, һазаһин үзлд му биш гергн (Җ.А). 4. Киитнд тесҗ  кевтҗ  эс чадад, иигәрән-тиигәрән  йовсн үкрмүдин әс соңсад,  нег ноха кевтртән кевтн кевтҗ, хая-хая боң-боң хуцад бәәнә (М.Н.). 5. Көвүнə hазрин улс эн hурвн җилин дуусн  өмскүл, əрк-чигə, болннань чигн белг-теечəн з ө өҗəцхəв. 6. Герин наад бийдк толһа өөдән һарх деер хаалһин  цоклһн догшн болад,  подуск  хуһрна (М.Н.). 8. Гертән ирәд, Манҗ көвүнә керг күцәҗәх күн болад, хальмгин хуучн йосар йөрәл тәвүлх зөвтә болна (М.Н.). 9. Күүнә һазр гидгчнь күүкд күүнд зовлңгин там мет юмн (Б.Б.). 10. Дәкәд болхла, эврә авальла седкл эс харһхла, бас җирһхв гиҗ санх юмн биш. (Б.Б.) 11. Колхозин ахлач Дава Натырович олыг чикәр һардҗ, колхозникүдин амриг өөктә-тоста кехд, мал-аһурсна өслтиг, тохминь ясҗ, хот-хоолынь белдҗ, деегшән һарһх төрән селәнә коммунистнртә, кесг чагчм эрг давшад, адрута хаалгар йовв.(Х.М.) 12. Көдлмшин үзмҗ күүкнә неринь холд соңсхад, седкл-уханднь җивр ургав. (Х.М.)

7.      Кергтә чилгчинь бичтн.

Сурһуль… оч йовх көвүд амрсар тергн деер суухш. Хаалһ… хаҗуһар көөлдәд дөгәд йовцхана. Асхн бүрүл… гегә дахад, хурл… орад ирцхәв. Көвүд күргҗ йовх теглг нурһ… маштг хар өвгн ут шавр гер… һаза ирҗ, тергән зогсав. Ирсн көвүд одх гермүдән темцв. Оч йовх гертән нурһлҗ белг… йовцхана. Зәрмснь хәәлсн тос…, хатасн мах…, хальмг цәәтә. (Эрнҗәнә К.)

8.     Бәәлһнә нерд олад,киисквринь заатн.

        Сәәхн иньгм, Баатрм, тиигҗ келдм биш. Гиичд ирсн улс, энүгичнь соңсхла, маднд эвго болх. Бидн мел цуглрад, нег-негндән гиич болад одлдад бәәшголм. Цаачнь урднь хоорндан сән-сәәхн бәәсн, нам садн-элгн улс арвн таваhад, хәрәhәд җилд нег-негән үзлдәд уга болҗана. Ода тедн шинкән харhлдҗ, үзлцҗ йовна. Тиим улс, нег үлү залу улс харhҗ, нег баахн цагт сууҗ, седкл-ухаhaн күүндл уга бәәшго... Хошад-неҗәд чирк әрк чигн ууцхах.. Дәкәд Эрнцн, мана Нимә, авh Санҗ hурвн хамдан дәәнд йовҗ. Ода дәкн харhцхасн байрлҗацхана. Цааранднь әмтн цуhaр көдлмш кех зөвтә. Үзҗәнч эн хамрха гермүдиг? Цугинь ясх кергтә, дала болсн олн гермүдиг шинәс бәрх кергтә... Дәкәд мана Нимә маңhдур командировкд йовх... (Җ.А). Хавтха хар домбрин көгнь орсн, теегәр эңдән җиңнв. (Н.М.)

9.     Бәәлһнә нерд олад, киисклһинь заатн.

Һалзн үкр туһлчксн, туһлнь цасар бүркгдҗ… Санҗ девлән тәәлҗ авн, туһлыг ораһад оркхла, экнь эңсәд, мөөрәд, гүүһәд бәәв. Санҗ туһлын толһаг үкрт долалһв. … Үкрин көкиг туһлын амнд орулҗ оркад, сааһад оркс – туһл үс зальгв. Тер кевтән экән көкәд, иамтр-тумтр йовдг болв.

Өргн тег эңгдән көкрәд, намчрад одсн бәәнә. Теңгр йир цегән, деер көкрнә. Энд-тенд күрисн өндр толһа деер хар шовун делгү теегән харвад, җиврән сәвсн сууна.

Һашун Сала гидг һолын белчррәр эргәд нег цөөкн баран һарад ирв. Өмн бийднь хойр-һурвн мөртә күн, дарунь цар-темә татсн тергд, ардаснь ацата үкр туусн, ардан темәһән көтлсн мөртә улс дахлдв.

Асхн үд босн цаг. Ик бор зо деер хөн деләд идҗ йовна. Серүн орчкҗ. Батхн һарад уга хаврин цаг. Хөөнә өмн тайган түшәд хөөч зогсчана.өөрдәд ирхлә, томһта хар сахлта маштгхар залу болҗ һарна. Икәрнь тәвхд тәв күрсн бәәдлтә. Маңнаднь һурвн ик хурнясн татгдҗ. Салькнд, нарнд шатсн чирәг ик хар нүдн, бат цаһан шүдд сәәхрүлнә. Хөөч тайган түшәд, барун һарарн нар гердәд, холд харвҗана. (М.Н.)

10.                   Бәәлһнә нерд олад, киисклһинь заатн.

Томһта сахлта ик хар залу Гришк цевр ик хораннь дунд бәәсн ширә деер сууна. Олн зүсн орс хотын үнр каңкнад бәәнә. Гер дотркнь цаһан цердәр будата, сарул болн цевр. Һазак хораднь ик орс беш бәәнә. Бешин өөр, эрс дахулад кесн зурһан давхр тәвц деер олн зүсн сав гилилдәд бәәнә. Эднә суусн хорад шил тольта хар модн шкаф, комод, ик гидг нүр гер, кесг зүсн урһмл цецгәс дала, дала болсн зургуд, зузан-зузан дегтрмүд чигн дала. (Э. К.)

11.                   Тогтагч чинрлгч нерд олтн.

1.                 Тер җилин намрин сүл үкр сарла Бадм-Хаалһ нег нас зүүв. Үкр сарла хальмгин Зул болв, Бадм-Хаалһ ода нег наста биш, һурвн наста болҗ тоолгдв. (С.Б.) 2. Э, иим гүҗрмг цогцта, көдлмштән дурта, ик медрлтә малчнрар хальмг тег өнр болснд, олн-әмтнә амн оньдинд тоста йовдгинь захин күн меднә.(Х.М.) 3. Туһлд дала үс көкүлл уга бәәсн бийнь, шимтә хотин көк овснә, саальчнрин кинән хәләцин күчар экән кокснлә әдл тарһн болцхадмн. (Н.М.) 4. Нег ормдан чичрҗәсн машин хахад-цахад, утан гардг турваһаснь һашун үнртә утан пүргәд, бәәрнәсн алдрад һарад одв. (К.А.) 5. Гүн Сала һол күүнә махмудын судцңшг сала-сартгарн саглрҗ, моһа мет матьхлзна. (М.Н.) 6. Чииһин модн деер чееҗнь улавцр бичкн шар шовун ирҗ суув. (К.Т.) 7. Нам кино, театрт оддг күн болад, йоста медрлтә күүнә өңг һарв. (Н.М.) 8. Ик зунь школд ордг баһчудас бүрдсн өвснә хадлһна болн овалһна хойр бригадин негнь «Цастин цаһан толһа» гидг һазрт көдлҗ йовла. (К.А.) 9. Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах (үлгүр) 10 Көләр йовсн ирдг, күрзәр дарсн ирдго. (үлгүр) 11. Хаҗудк улстан чирмчкәд, Харка келҗәнә: «Ай, одак Эңглин көвүн әрк уугад, эзлгдл уга бәәнә гинәлә». (Б.Т.) 

12.                   Оньдин чинрлгч нерд олтн.

Мини авһ Ока Иванович – Хойрдгч мөртә Цергин зөргтә командир. Гражданск дәәнә нер туурсн баатр болад, нанд үлгүр билә.

Авһин үлмәд орҗ, улан цергчнрин баатр, зөрмг йовдлмудын тускар келсинь соңсҗ, би Мөртә Цергин салдснь болхар шиидүв.

Биймчн му биш эвтә, һавшун биләв, мөрнд эвтә болсн деерән, мөрн деерәс бурһс чавчдг, довтлн йовҗ бу хадг биләв. Тегәдчн намаг комсомол Краснодарин мөртә цергин училищд илгәлә… Намаг толһачнр училищин сурһульд авв, би цергчин тоод орув. (Г.Б.) Ора деер бор-бор боһшурһас торлзад, еңгсг дуугарн җирглдв. (Н.М.) Маштг шавр гермүд болһна наад бийд ик-ик йоста гидг гермүд бәргдҗәнә. (Б.А.) Шин бәрҗәх герин эрсмүдиг хәләһәд зогсхларн, терүнә тускар санҗ бәәхмн уга. (Б.А.) Бичкн хар машин күрҗңәд, сүүләрн ута һарһад, көндрәд дегдәмл мет дегдрәд һарв. (Н.М.) Урзн җил тиим эдл-ахусин нерд заагт «Олна күчн» колхозин нернь эргән давшҗ һарад, өөдм болһниг ардан үлдәһәд, района, республикин меҗәсиг агчмд һатлад, Ар Кавказин  зонд келн болв. (Х.М. )

13.                   Бурушагч хүв олтн, цәәлһтн.

Хар Булг. Эргндән эҗго тег. Нүдн харх һазрт нег чигн модн үзгдхш. Хагсу җилд Хар Булгин эргндк халцха болна. Зурмна бийнь эн һазрт бәәхш – иддг теҗәл уга. Зурмн, хулһн уга болсн хөөн хар шовун чигн берк үзгднә. Арат, туулан тускар келәд керг уга. Тедн нааран ирхш.

Энд ик-ик моһас бәәнә. Моһан нурһнь бор, элкнь – шар. (Н. М.) Көвү дахулсн, ташр талдан келн күүк авсарн эн кенә чигн, нам hаррсн экиннь чигн, өцклдүрк өдрин авъясла эс таассан үзүлҗәх, шин зокалта шин күүнд бийән тоолҗасн Николай эврәннь үнн тоолврарн өөрхн, бийәрн әәмсг бәәснь – Шиндәд ик эрт медгдҗ одла. (Җ.А). Яһад энүнд эс дурлх билә, күн? (Б.Т.).

14.                   Междометьс, ә дурагч, дүрслг үгмүд олад цәәлһтн.

- О, бурхн-багш минь, — гиһəд аак ѳвдглҗ сууһад, хойр альхан намчлҗ маңнадан бəрҗ келдмн... (Б.Т.) 2. О, дәрк! Моһа!.. Хойр алд дүңгә моһа… шар элкнь өөдән хәләһәд кевтнә. 3. Ә уга унтҗ кевтсн хотна дорд ар бийдк җолмин эркни хаһрхаһар  генткн һал  пард гиһәд шатчкад, цааранднь шатад, герл һарад бәәв. (Җ. А.). 4. Иҗлин ус хәләһәд… тернь дала шуган угаһар буль-буль гиһәд, хойр әңгрҗ әргдәд, төвшүнәр теңгс хәләһәд урсад бәәнә. (Б.Т.) 5. Цаг биш цагла мә-мә гисн хөд дууhарн дарад хайв. (М.Н.) 6. Саак төгәс чичрәд, рельсин ниилдвч болһнар тачкнад цагхларн, луг-луг гиһәд, гүрә гүвдсн болад, хаалһ үлм цаарлх дутман халурад йовдгинь? Яахв? (Б.Т.) 7. Батан зүркнь «кирд» гиhәд, бәәснь бийнь ирвәтрәд, хойр нүднь икдәд одв. (Э.К.) 8. Дару-дарунь цәс гиһәд ракетс өөдән нисәд, хаһрад, тер эргнән герлткнә. (Б.Т.). 9. Нег-негн деерән унсн улс әрә барс-бүрс үзгднә (М.Н.) 10. Эн заагур тар-тар гиһәд туурһ-деврәс ә һарһад хур орв. (М.Н.) 11. Хуриг көөһәд хәвсхлн салькна күчәр гер ширҗңнәд, сулар боосн өркин бүч салд-салд гиҗ цокад оркв. (М.Н.) 12. - А-у-у! Би энд бәәнәв! Нааран, нааран йовтн! А, лам Зуңкв әәлдтхә, муульта цасн энчнв, күүнә ам бөгләд хаяд бәәх, - гиһәд, хойр-һурв түргҗ нульмад, ә һарвза гиһәд, невчк күләһәд чиңнв. (Х.М.) 13. Совр-совр гиҗ хатрсн мөрдин эздүд гүрң- гүрң гисн күүртә йовна. (Н.М.) 14. Теңгр-һазр минь! Ээҗ Кермн генткн тедүкнд, нүд чичм сөөһин харңһуд, деер улан од үзв. (Б.А.) 15. Эдн суулһан хәңкр-җиңкр татулад, ээмәсн буулһҗ оркад, ю бис күүндцхәнә. (Н.М.) 16. – Дәрк Зуңква әәлдтхә, эн аюлын элкнь көөһәд оддгарн одҗана, зогсхла, яһдмб, - гиһәд, барун бийдк үүднә цас күрздн бәәҗ Александра өшрҗ келв. (К.А.) 17. Үд давҗ одҗ кевтә, хашад бәәсн хөд дууган негдүләд, мә-ә, бә-ә гилдәд, негл хурһнасн шинкән салсн юмс кевтә нирглдәд, үдин хотан сурлдад, ээрлддгнь яахв, тамбурт күрч, хашаднь овс өгн гивчн Александра барун бийдк үүднәс заагрҗ гарч чадл уга бәәв. (Х.М.) 18. Өмнк царңд йовсн улан һалзн цар, ярман шил деерән өргҗәһәд му-у гиҗ утар татҗ мөөрлдәд, бәәрндән ирсндән байрлҗах кевтә. (Х.М.) 19. – Цо-о-б! – гиҗ хәәкрсн Булһна дуунла унтҗ кевтсн орчлң серсн болв. (Н.М.) 20. Йовсн күүнә көл даарч йовхш, зуг ил йовсн чиигтә хойр гар чис гисн болчкад, менрәд, яһсн-кегснь медгдл уга йовна. (Н.М.) 21. Бога болхий? Теңгр цок! Бога болхла, ичкевт. (К.А.) 22. Зуг шам өлгәтә өндр бахнин йозурт нег цөөкн салврха хувцта багчуд улан мөңгәр әрүл хаяд наадсн әнь җиң-җиң гиҗ тодрха соңсгдна. (Э.К.)

15.                   Тоолгч нерд олад цәәлһтн.

1.                 1941 җил Шиндә Элстд сурhульд орла. Тиигхд эн гермүд бүрн-бүтн бәәсмн. (Җ.А) 2. Цаачнь урднь хоорндан сән-сәәхн бәәсн, нам садн-элгн улс арвн таваhад, хәрәhәд җилд нег-негән үзлдәд уга болҗана.(Җ.А.) 3. Хошад-неҗәд чирк әрк чигн ууцхах.. (Җ.А.) 4. Эн хөр һар җилин туршарт хулд-гүүлгәнә халхар көдлҗ йовх күн. (Җ.А.) 5. Икәрнь тәвхд тәв күрсн бәәдлтә. Маңнаднь һурвн ик хурнясн татгдҗ. (М.Н.) 6. Бешин өөр, эрс дахулад кесн зурһан давхр тәвц деер олн зүсн сав гилилдәд бәәнә. (Э.К.) 7. Хар будя, цаһан будя, ичмән, арва, кесг зүсн тәрдг өвсн чигн урһдг болв. (М.Н.) 8. Үвлин сөөһин захнь кесг миңһн дууна һазрт йовх кергтә, өр одачн кесгтән уга. (Х.М.) 9. Негдгч классин сурһульчнриг Муузан Муутл гидг багш сурһдг билә. (Н.М.) 10. Сүүлин үлдсн тәвәд һар хөн цадад, хойр ик оңһцд усиг дүүргәд кечкәд, Цекрә хавтхасн альчур һарһҗ авад, көлсән арчад, сальк өрәд зогсв. (К.А.) 11. Гучн хойрдгч җил Сүмән геңгә худл келәд, хулха кеһәд, хууль көөһә йовҗ бәргдәд туугдхла, гелңгүдт шүтдгән уурад, шүтәһән кеерәгшән авч һарад, Ар- Мазргин ик уланд урһсн җиигндә овсн дунд залҗ оркла. (Б.А.) 12. Хөөдән һурвулн тууһад, үдин алднд сүүдрлдг һазртнь авч ирәд тогтнаҗ оркад, герүрн орцхав. (К.А.) 13. Дөрвн зун метрт диг нәәмн  частан йовҗ йовна, дөрвн частнь шуурһнла булалдҗ, цандан овс ачв.(Х.М.) 14. Эднинь цугтнь негдүлхлә, миңгн хойр зун хөн, күсдундур хош хөн болад, эдл-ахун ору батлна (Х.М.) 15. Түрүн колхоз бүрдхд Бевш күчлә бәәҗ, торһн нооста хөд өсквшлмн. (К.А.) 16.

16.       Деепричасть олад цәәлһтн.

1.                 «Герин ѳѳр дарсн болвзго» - гиҗ санад, ѳѳрхнәс экләд hазр сиичнә. (Н.М.) 2. Ташр энүн деернь, таниг һардҗасар колхоз дор орҗ одв, бүтн сводк өгчәхшт, намаг бәәхт колхоз зонд нернь шуугад, туурч йовла, даругас бюрод тәвнәв, - гиһәд халынь авад, өрүн болһн гилтә өрәл частан телефог шууртл Баянка Басангов Бурһстаһас хәәкрҗәв. (Х.М.) 3.  –Эй, сәәхләс, кемр намаг үмсх болхлатн, иньгән тадна һарт бәрүлнәв. (М.Н.) 4. Хөөчнр гөл болтлан муурсн цармудан тәәләд, налыгчаснь котлсн хашад орҗ, хувцан сегсрәд, хавтхасн омун цас атх дүүргҗ хаяд, кетчтә тәмкән һарһҗ, гарин хурһнас бүдүн цигаркс орав. (Х.М.) 5. Делкә деер уга әәмтхә бүлтхр бор туулан бийнь бичкн гесән борталһсн, амндан көк ноһа зуусн, элкән нарнд ээһәд, ик беткин уру бийд санамр унтҗ кевтнә.(Н.М.) 6. Нам Пүрвәд тедниг оньгҗ хәләдг эв чигн уга, учр юнгад гихлә, көлән әрвжго ишкхлә, өвдгцәһән бальчгт орад унҗ одхмн. (К.А.)  7. Шуурһн шуура. (Х.М.) 8. Тер шуурһн һурвн өдр, һурвн сө зогсл уга шуурв. (Н.М.) 9. Э, Цаган  Сарин түрүн өдрмүд дулаһан Африкәс авч ирлго, кесгтән киитн өдрәр бәәв.(Х.М.) 10. Дәкәд болхла, урднь көвүһән орс күүнлә толһаһан холвҗ бәәнә гиһәд, экин седкләр харт бәрәд, харулхҗ бәәсн болхла, ода эмгнә тер тоолвр, саңгин идәнә утан мет, хәәлҗ одв. (Б.А.) 11. Би гидгтн эн колхоздтн Таниг ирхәс урд нег җил көдлчксн күмб гиһәд, папиросан күцц татл уга, бичк-бичкнәр хаза тасла бәәж, унтрхаснь өмн унтраһад, эркә, хумха хурһдан кабинетәс һарн һартлан чимкв. (Х.М.)  12. Тана өрүнәс нааран келәд бәәсн үг соңсад бәәхнь, нам энд кишгән эдләд, чикән атхад кевтл уга генн гиҗәх кевтав гив. (Э.К.) 13. Арвн сард гесндән тееһәд, алтн шар уурган көкүләд, тавглҗ һазр ишктлнь, ташаһан элтл теврәд осксн экин ачиг мартхмн биш. (Э.К.) 14. Хатрсн мөрдин турунд ишкгдсн цасн җаагн-җуугҗ шухтнв, зуг цанин тавгин ә сулдхл уга, утднь татҗ геглзнә. (Н.М.) 15. Тер гериннь һаза одахн ирәд тәәлсн бәәдлтәмөрн тергнә өөр ирҗ бууһад, хойр мөрдән сөөчкәд, күрг үзүлхәр йовх Дорҗ хоолан ясад, хормаган саҗад, ташмган герин бүст хавчулчкад, цувад орад ирцхәв. (Э.К.)   16. “Харһад одвза?” – гиһәд санчкхлань, одх һазр олдхш, орх нүкн харһхш.                     

17.       Причасть олад цәәлһтн.

1.                 Бадм һартан бөрвтә әрк бәрсн, өөрән Бальҗрмаһан дахулсн орҗ ирв. (К.А.) 2. Кемрҗән гертән ихләрн, әрк-көзр хойрин ард эс орсн болхла, лавта шалдаһад унтҗ кевтдг болх. (Н.М.) 3. Болв цаг негәр йовдго, түүшлҗ альк нег эдл-ууш делгрүлгч колхоз, совхозмуд бас нег кевәр йовхш. (Х.М.) 4. Теглг нургта, төгрг цаган чирәтә, урга уласн болсн һо, хо-цаган болсн Дулахн күүкн атлс болсн хар күклән нурһн деерән самлад саглурсн, хойр хар нүдән бүрлзүләд, Бадмин өмн бийәр улаҗ-көкрдг шуркра биизәрн ширвәд эрлзәд һарад одсн болҗ медгдв. (Э.К.) 5. Эн мини хаҗуд сууснь юн күн болхув? Тер хойрнь юн улс болҗахмб? (Б.А.) 6. Хойр нүднь бийдән ширтсиг Җирһл медҗәнә. (Б.Т.) 7. Тергнас һанзһрсн тоосн Дорҗин хотиг ташрлв. (Э.К.) 8. Залу күүнә келснь керчсн моднла әдл. (үлгүр) 9. Зурһан нег бөөрәсн нег бөөрдән көлврә бәәҗ, кесгтән унтл уга кевтв. (М.Н.) 10. Нарн суухдан шахад ирв (Д.Б.)

18.       Наречь олад цәәлһтн.

1.                 Эртинә авч ирснь орса юмн бәәҗ, шаңһа газрт бәәсн күүнә хош тонад, өлг-эдинь, малинь булаҗ авцхасн бәәж. (Н.М.) 2. Эргнд мел дүң-дүлә: әмтә-киитә тоот әрлҗ. (Б.Т.)

19.       Наречь олад цәәлһтн.

Дор цаһан, деер цаган. Бичкн илцрң цасн деерәс бүргәд бәәнә.

“Эркн биш үкриг олҗ авх” гисн уха өмнән тәвсн Санҗ энд-тендән хәләҗ оркад, шувтрад йовна.

Санамр йовсн Санҗ өмәрән ишкәд, көрд булхв. Көлән татҗ авад, ташр өмәрәнднь тавн булхад, белкүсцәһән болчкад, дорд бийгшән хәлән, нүднә үзүрт бара үзв. ...

Деер аһарт машинә ә шуугна, ик удан хәләлһл уга җиврән нарнд гилвкүләд ярплан һазрт ирҗ буув.

Мана орн-нутг эн җил болһн эн өдриг байртагар угтна. ...

Тег, төгәлңдән  элсн. ... Салькн ядхдан нег амхлдг бишв, мел дуң-дүлә, тагчг... Цүврәд оксн олн улсин өмн, зөвәр тасрха, нег кнйовна. Өмәрән зүткәд, өргн теегәр дөң авч йовх бәәдл һарна. (Н.М.)

20.       Наречь ол ад цәәлһтн.

        Пүрвә эврә гериннь газа ирв.

        Цаг зуур бәәхин кергт бәрсн шавр герин өмн хаҗуд, нидни зунар босхсн шин бәрҗәх герин эрсмүд ода бийинь нег кевтән бәәһә. Пүрвә эн эрсмүдиг кесгтән хәләһәд, харңһуд зогсв. Олн тоолврас көлтә толһань диинрҗ одсн болҗ медгднә.

        Пүрвә – соньн җигтә заңта күн. Енг юм ухалчксн хөөң, терүгән негнднь һарһтлан оньдин тоолврта йовна. Ода бас тер. Шин бәрҗәх герин эрсмүдиг хәләһәд зогсхларн, терүнә тускар санҗ бәәхмн уга. Түүг талдан тоолвр эзлнә.

Пүрвә чаңһ-чаңһар ишкәд герүрн орв.  Тоолвртан дегд авлгдсн учрар үүднә деерк эркнд маңнаган цокад авб...

-                Ю-у, әәҗәнәв, толһачн хамхрҗ одв. Невчк болһахла яһдви? – гиҗ келәд, Пүрвән гергн Өлзәт өмнәснь босҗ ирв.

        Һазаһас орҗ ирҗ йовх эцкиннь ду соңслдад, тенд, талдан хорад, наачасн күүкднь дегц гүүлдәд һарч ирцхәв...

-                Не, цааран йовцхатн! – гиҗ экнь көвүдән хөрв...

        Дакҗ күн ду һарч бәәхмн уга. Өлзәт хая-хая залу талан гилс гиһәд дораһар хәләһәд оркна. Эмгн тагчг, ууҗ бәәх хотарн ик төр кеҗәх мет, күргән чигн, күүкән чигн хәләл угатәрлктә шөлән ухрар ууһад бәәнә....

        Өлзәт урдкасн түргн-түргн залу талан хәләнә, зуг Пүрвә тәрлкәс талдан юмн орчлң деер уга гисн мет, терүгән хәләһәд, тагчг хотан ууһад бәәнә. Амндан авсн өдмгән цань уга оньгтаһар җаҗлна. (Б.А.)

21.       Хүвс олад цәәлһтн.

Аш сүүлднь, зөвәр хойр-һурвн җил болчкад, манна келмбдн невчк хуһрад, колхоз гидггән – колхоз гидг болад, болад, улан партизан гиҗ цугтан келдг болвидн, гиҗ Саарл үдин халунд арбан сүүдрт дегтр умшҗасн  арвн тавта Колядан, арвн негтә Женя күукндән келҗ, гериннь күн Байчхатаһан салькн савр уга теегиг инәдәрн сергәв.

- Һучн тавн җи лд чи бидн хойр олн дундын малд эндр өдр күртл йовавидн, дәкәд нег һучн җилд иигәд көдләд оркхнь, би йирн зургата делкән цаһан өвгн болх биләв, чи тер цагт кедүтә болх биләч? – гиһәд Саарл цистернәс киитн  ус авч ирҗ йовсн Байчхаһас чавган дарҗ сурв.  …

Хөөчин сүл зурһан җилин көдлмшин үзмҗинь ахрар товчлхла, эрк уга тооһар медүлх кергтә болна. Зурһан җилдән долан зун һучн хөн негчн толһа хор луга бәәв. Зурһа дәкҗ төлән үлү сәәнәр өгв. Һарсн төләс тоод орснас авн негчн толһа үксн уга. Җил болһн бүрн, җил болһн колхозин өгсн зуран төләс ташр деернь немр хошад зун хурһд өсҗәв. Тоочнр болхла, эврәһәрн, дөчн зурган миңһн арслң гиһәд, шоткин төгәсиг тачкнулҗ цокна.

Одахн Чапаевин нертә совхозин бод малд көдлдг Хулхачин Үлмҗ, эн хөөчин көдлмшиг кенәсв соңсҗ….

Кемр эн цөн җилмүдин туршарт хөөчин өгсн хурһдыг төмр хаалһин вагодт ачхнь, арвн эшелон баһдхмн.

- Би келсән дәкәд нег давтнав. Саарлла әдл улс, маңнаннь көлсән тавгтан түркәд, тууҗин экнд мөңкрнә. (Х.М.)

Ода нам нүүхәсн урд Мөңкә Иван хойрла яһҗ харһса гиһәд, өндр толһа деер һарад, доңһдад дуулна. (Э.К.)

22.       Холвас олад цәәлһтн.

Болв, өдр болһн дәәллдән тасрхш.(Н.М.) Дән эклснәс нааран шамин герлмүд һаза үзүлдгән уурв. Зуг сөөһин харңһуг хотна нохас эвдәд, хая-хая босад хуццхана. (К.А.) Пүрвә эндәс бичкн наста цагтан йовсн бийнь төрскн һазр-усан, хотл балһсан тодрхагар меднә. Тер учрар чигн Манцин Кецәр орҗ ирчкәд, гүүҗ одад көвүн һолин давста уснас, хамгин әмтәхн усн мет аршалҗ оркад, март сарин киитн һазр деер кесгтән, өөдән өндәҗ эс чадад, камб шарлҗна хумха йозур үнрчләд, хойр нүднәснь бүлән нульмсан заядар асхрад, зөвәр удан диинрәд кевтсн болдг. (Б.А.) Тегәд олна хаалһ деерәс харвхнь, селән үрглҗләд, гермүднь цугар негдәд, ниилҗ одсн болҗ үзгднә. (Б.Т.) Тиигәд, өдртән хойр дәкж авад, хойр дәкҗ авсн һазртан булалгдад чигн үлддг цаг һарна. (Н.М.) тегәд чигн заяч заяхларн, делкә холас үзҗ, дөрвн үзгин овсн ноганас энүг алдг уга йилһж йовтха гиһәд, цальгрсн цал буурл өңгтә цаһан овснд тохрадгнь тер болҗана. (Б.Т.)  Тиигәд олн сала-сартгас ус авад, ик һол болҗ һарна. Тедү мет, дәәнә гүүнд арвна землянкас эклц авад, арһул күрсн  дун улм-улм чаңһрад, сүүлднь бүкл фронт церг, тенгсин әмсхлһн мет, түмн дууһар дүүрв. (Н.М.) Тиигәд нег өдр Бата гүн хар салан экнд, зо деер бәәсн һурвн хар толһан дундк ик толһа деер һарад, бергн Цаһананнь дуулдг... ду дуулад суутлнь, хот зөөдг хурдн харгчн иңгндән хойр мишг хот теңнсн Мөңкә хаалгасн хаҗиһәд, маасхлзҗ инәһәд, хурдлулад күрәд ирв. (Э.К.) Теңгрт самолётмудин өөр цаһан-цаһан цацг урһв. Тер товин сумна утан. Болв, хортна самолётмуд күч өгл уга, эргәд-дуһрад бәәнә. Вася нәәм дәкҗ зурган цокулв, нәәм дәкҗ мууһар һарч. Эс гиҗ зургчнь чаддгов, эс гиҗ һазрнь эвгов, аль нам бийнь цокулҗ чаддгов, түүгинь күн медхш.(Н.М.) Тер хоорнд, сана авсн кевтә, бийнь бас тотхад, иим эвго йовдл учрснд харм төрҗәнә. (Б.Т.) Базра Бадмин, Харцхан Санҗин, нань чигн кесг отрядын нерн һарч йовна. (Н.М.) Хоюрн хәрү комротын землянкд ирцхәв. Дакад зөвәр сууҗ оркад, гиичнриг күргх болҗ гарцхав. (Н.М.) К мр күүндвр мел чиләд, унтрад одн гиҗәхлә, талдан эв бәәнә. (Б.Т.) Хортн бәәсн чидлән һарһҗ чирәһәд, һаруһарн һару келго, яһад болвчн мана фронтыг уга кехәр седҗәнә. Болв, теднә ухан күцшго. Тер юңгад гихлә мана ээж-аавнр, эгчнр-дүүнр, орн-нутг, партия Сталинградас бичә давултн, Иҗл һол деер хамх цокҗ күүрүләд, чидлинь чиләҗ, хәрү көөж һарһхм гисн приказ өгв. (Н.М.)

24.Очр недр олад йилһтн.

1. Кедү коммун-домун, комсомол болв чигн эврәннь төрл-төрснәннь махинь күүнә хәәснд чанад оркх гих ухан төрүц уга. (Э.К.) 2. Энүнә өмнәс өгчәх стрелковый хойр болн кавалерийск нег дивизь әрән гиҗ теслцҗ бәәнә (Б.Т.) 3. Би эврəннь эк-эцкдəн арвн негдгч үрнь болчкад, ор һанцхн кѳвүнь билəв. (Б.А.) 4. Хар Сала, Сөгин Сала, Дармин hол - цуг тер гергнә малтсн hазр. (Н.М.) 5. Ода намаг Ноонин кѳвүд кезәнь ирҗ зована гих ухан Батад тоб болад одв. (Э.К.) 6. Тер күүкд күүнә хойр нүднәс асхрсн hашута хар нульмсн ѳмәрән урсҗ гүүhәд; үзҗәнч, тер ѳмнк кецд күрәд, хәрү цокҗ тогтнад, дорагшан деегшән асхрҗ делгрнә (Н.М.) 7.  - Махн hалин залин уурт шаргдад болдмн, - гиҗ келәд, - чи тер дотриг өргәд авад ир. Би нүк малтнав. Булҗ оркх юмн, - гиҗ Җөөлән хөөчин көвүн келәд, суусн hазрасн босад hарна, Зурhан дотр авад дахна. (М.Н.) 8. Бий талан аашсн Нохаг үзҗ оркад, хар барг сүүлән шарвадад, түүнә өмнәс ирв. (М.Н.) 9. - Ики тер адрг-бусрг үзҗәнч? Түүг бас Манц гергн малтсн юн гидг. (Н.М.) 10. Чи эндән үлдәд көдлхлә, манд ик сән болх билә. Мана әәмгин ахлач       йирин  мини үгәс гардмн биш. (Э.К.)  Акад юмб? Юн болна гихв? (Б.Т.) 11. Терүг дахад автобус дотр суусн залу улс цуһар махлаһан авцхав. (Б.А.) 12. Бидн эн ач иктә хөөчин цуг сансн санан, седклнь оньдин иигәд күцәд, хаалһнь Теңгрин уйдл мет   цагагад йовтха гиҗ эрий. (Х.М.) 13. Хортн өмнән хойр давхр суңһг татҗ, терүнә арднь кесг зерг мин бәәнә, цааранднь траншей һарч. (Н.М.) 14. – А, энүг болх гиҗ сана йовлав, чамас иим ааль һархиг медә йовлав, - гиһәд Зара Мунрад уурлад, ардаснь түлкәд, ду гарад йовна. (К.А.) 15. Намаг ю сурхар бәәхим эн өмнаснь медчкәд: “Не, дәкәд саакан эклнәв, хойр келләв. Би чамд нег келнәв... Түүг дахад хәр, экчн чамаг күләһәд үкҗәх”. (Х.М.). 16. Танас биш, би иим гүрмлә харһш уга биләв. (К.А.) 17. – Цугтаһитн соңсув, ода мини келсиг соңстн, – болҗ Соболев эклв. (Н.М.)

25.Хөөт үг олтн.

1.                 Болв жирһл бийән һартан авад, эс соңссн, эс медсн кевәр шурд уралан гарад, стол һатц одад суув. (Б.Т.) 2. Маңһдур мини ирсн тегн деер суугад йов, санаһарн бичә зов, - гиһәд,  герүр өөрлдлдв. (Э.К.) 3. Свинарёвин кабинет тал ордг хорад һурвн күн бәәж. (Б.А.) 4. Полковник Туманов, һаран нурһндан үүрчксн, нааран-цааран гер дотр йовдңҗ бәәнә. (Н.М.) 5. Э, би тер кевтән Василий Кузьмичин хөөнә хошт хойр хончкад, һурвдгч өдр деернь үдин алднд, хөөчд зөвән дәкн нег медүләд келхәр, шатҗасн гал деер цөөкн шарлҗ хайчкад, хуучн хала суулһиг түргүр тәвәд өөрнь, хоолан ясад суувув. (Х.М.) 6. Мөткә бичкдүдиг эрт босхдг болвчн, үдин халунд удан амрулад, асхн серүн орхла, дахулад, зөвәр ора күртл көдлдмн. (К.А.) 7. Хаҗудк үүрнь һаран суңһад, папирос авхар седхлә, цаадкнь портсигаран дакнас зөрц ә һаргад, хамр дорнь хавхугинь җиңнүләд хаагад оркв. (Б.А.) 8. Бадм керм күләҗәсн улсла хамдан булалдҗ орад, терз тус сууһад, Иҗл һәәхәд йовна. (Э.К.) 9. “Намаг... намаг келҗәнә. Нань кениг тиигҗ келх?” – гисн ухан ирһлин дотрнь төөнрәд, мосн болҗ дотрнь киитрәд, улан гал болҗ чирә талнь ирвлзәд, чим-чим шатаһад йовна. (Б.Т.) 10. Бадмин өөгүр олн зүсн улс сольвлдад, нар-цар йовлдад бәәцхәнә. (Э.К.) 11. Петровск тосхлтин училищчиләһәд, мастер болад һарч ирснәс авн, эн хойрин хоорндагар “хар мис гүүж һарсн мет, урдк ни-негн бәәлһн эвдрҗ одв. (Б.А.) 12. Терүнә хөөн Муушан Манҗ гиҗ келдгән селәнәхн уурад, МаначМанҗ болҗ нерн шиңгрсмн. (К.А.) 13. “Хәршгов, төрүц хәршгов, дядя Вася!” – гиһәд суулһ деерасн өсрәд босхлам, нүднәсм нульмсн цалд асхрв. (Х.М.) 14.   Эн йовдл дунд бәәсн ротин командир үзв. (Н.М.)

27.Үүлдәгчс олад, янзинь йилһтн.

Эндәс сән гидгәр үзгдҗ бәәнә. Немшин окопас цугтаһаснь барун гартк рот хол. Тер учрар болдг бәәдлтә: эдн түрүлҗ босад, өмәрән нег цөөк ишкәд гүүҗ оркад, унад, хәрһшән нег алхмд мөлкәд оркна. Хойр-һурвн күн хәрү молкәд йовна, шавта болх бәәдлтә.

Әдлцәд ирхләнь, зүн бийдк ротмуднь бас бослдв. Өөрдҗ йовад немш церг хәрү аарглв. Хойр үр харһад, авлдан тоодш болҗ одв. Зәрмнь бууһиннь хундгар чичлднә, зәрмнь шорарнь шаалдна, кень-кенән цокҗ бәәхнь эндәс хәләсн улст медгдхш.

Зүн захд, әмтнәс салу, хойр цаһан халат өмссн улс ноолдҗ бәәнә. Эдн хоюрн унад, дакн бослдад, дакн унҗ, һазрт көлврлдв. Болв, негнь наадк деерән суугад, толгаһарнь цоксн болҗ медгдв.

Догшн дән болҗана хойр нүүрин чидлнь әдл, өмәрән йовдган уурад, нег ормдан зогслдҗ ноолдцхав..

Эн йовдл дунд бәәсн ротин командир үзв.  Нег взводан барун талан эргүлв. Хәврһәснь эдн күчтә кевәр орад, хортиг кадад хайв.  Хортна цергчүд юн болҗ йовхинь медәд,  хәрү һарч зуллдв. Хортн траншеяс гранат хайҗ манахсиг муурулв. Дакад нег бичкн зуур  бәәсн болхнь, курсантнр хәрү һарм билә.  Минь эн әмсхллә зүн талас “Ура!” гисн красноармейск күчтә дун соңсгдв. Хәлән гихнь, негдгч рот немшмүдиг шахад, зүн бийәс аарглад ирҗ йовж. Эдниг үзәд немшмүд цааран һарч гүүлдв.

(Нармин Морхаҗ)

28.Үүлдәгчс олад, цагинь йилһтн.

Мана баатр Улан церг һанцарн теднлә бәәр бәрлдҗәнә гих кергтә. Мана цергин хооран һарад йовдг үүлдвр цаг зуурин йовдл. Аштнь Улан Церг диилх. Тедниг хортан диилхин кергт арднь бәәсн бидн альк нег көдлмшән сәәнәр кеҗ, фронтд дөң болх зөвтәвидн.

Мана фабрик, заводмуд дәәнә зер-зевиг өдр сө уга кеҗ һарһҗана. Дәәнә көл өдр ирвәс улм чаңһрад йовна. Мана цергчнр шуд хооран өңгәр йовхмн уга. Хооран гархиннь омн немшнрин әәрмин чидл селмин  күүчҗ оркад, эврәннь чидлән дегд хорашгон төләд цаг зуур цухрҗ йовна. Диилвр мана болхнь лавта гиҗ Коммунистическ парть әмтнд лавта иткүлҗәнә. Эврәннь иргч сәәхн җирһлән чик хаалгарн йовҗ, нутгтан дөңгән күргх кергтә. Өдгә цагт колхоз фронтд мах, тос, үс, ноос, көвң орулҗ өгх зураган цаглань күцәх йоста. Үвл хол биш. Малмудтан дулан үвлзң, идх өвс оданас белдҗ оваллһн – фронт дөңнлһн гиҗ санцхатн.

Мана колхозин коммунистнр, комсомольцнр болн наадк баһчуд унтл-кевтл уга көдлҗ йовцхана. Эн үлдсн өдрмүдт көдлмшән сәәнәр кеҗ, колхоздан дөрлдәнә  түрүн нүүрт һартн гиҗ дуудҗанав.

Эрднь бригадт үлдәд, баһчуд үдин хөөн көдлмштән һархла, Мөткәг онцлҗ авад: “Мел күүг чик көдлхмч, чи көдлх йостач, дәәнә цаг, зарһла харһулнав, иигнәв-тиигнәв гиҗ үлү үг келхмн биш. Күн болһн онц авцта, онц заңта, зәрм улс шүрүн үг келхлә, һацад, улм давҗ одна. Тиигхлә эн баһ улсла эвәр тоолвртагар көдлх кергтә. Көдлмшән Мөткә меднәч, эднчн ода чигн баахн, альд чигн көдлҗ үзәд уга улс. Хәләҗ йов. Эднәнчнь көдлх цаг дала үлдсн уга. Удл уга школын шин җил эклн гиҗәнә. Зәрмснь школд йовх, зәрмснь эн җил үлдәд, колхозд чигн көдлх. Малд көдлх улс күртлго түрҗәнәвидн.

(Куукан Анатоль)

30.Үүлдәгчс олад, нүүринь заатн.

Полкас кедү күн әмд үлдҗ йовхнь медгдхш. Зуг мана снайперск взводас долан күн үлдҗ. Эднәс хойрнь күнд шавта, ормасн көндрҗ чадҗахш. Забайкальцнриг әмн уга улс гиҗ келҗ болхмн. Арвн хонгт келн деерән хотын зүүтә юм эс тәвсн бийснь, аллдхар ирсн дәәсдларн әдл цоклдата. Геснь өлсәд, хот хәәж эрҗәх дуд соңсгдна. Бууд сумн чилхлә, тер дотр снайперск рот толһалжасн капитан Орехов, дән эклсн өдр, төмр хаалһин эшелонд йова йовҗ, мана гурвдгч батальонд командир болҗ ирлә. Түунәс нааран сар болад уга ротмудын, взводмудын командирмүдин нердиг күцц медх  болснчн уга, мадниг эн дәәнә нердәр дууддмн. Сиврин киитндн бичякнәсн авн чиирг болҗ тахшсн үүнә махмуд, негл күрл мөңгн кевтә күрңтәд бәәдг билә. Актәмүлин нүдн мет цәәһәд бәәдг нүдтә, өндр хар капитана чирәнь семәһәд, ик хамрнь мөөрсн болад үлдҗ. Эн һучн насни өөнән июнин доланд Бырка гидг станц деер темдгллә. “Ик дуутл” гиж бидн, офицермүд, шоглдг биләвидн. Ода үүнә дунь боркрад, холд соңсгдхш. Эн өцкүлдүр һурв дәкҗ шавтв, түүнә хөөн хойр дәкҗ батальона көвүдиг сөрүд атакт орулв. Капитан зүн һаран дотр киилгәрн ораһад, хойр талан закгч команд өгв: “Полк, мини команд соңс! Гранатан белдтн! Сөрүд атакд орхан белдтн!”... ореховин команд соңссн хамгнь келсн тоотынь дахн давтв.”Полк лавта үкәд угач, манахс әмд” – гисн ухан седклиг өргәд, серҗңнсн салькн чирәг иләд, дотр чееҗәр дамҗад, негл хотын ормд хот болҗ медгдв. Немшнр мана ду сонсчкад, хаалган улм дөгәһәд, одңгар одлдад, “хо-о!”, “хә-ә!” гилдәд, нурһлад шавтҗ одсн улсар дөөгән кеҗ адрлдв.

(Хоньна Михаил)

31.Үүлдәгчс олад, шинҗинь, янзинь  заатн.

Орчлңгин шар нарн өкәһәд, сүүрнь улагад, холин баран барлзад, бүрүл болад ирв... Станц алднд күн цөөрәд, машин ирдг цөөрәд одв. Зуг шам өлгәтә өндр бахнин йозурт нег цөөкн салврха хувцта багчуд улан мөңгәр әрүл хаяд наадсн әнь җиң-җиң гиҗ тодрха соңсгдна.

Эдн саак хавтхд ордгуд болх, ора болхла, бийим ирҗ тонх гиһәд оркхлань, Бадмин хуухиннь үсн ирвәтрәд бәәнә. Тиигҗәтл, хойр ик машид дүүрң багчуд дууллдсн, шууглдсн, станцин өөрк халцха деер күрәд ирв.  Маши күләҗәсн Бадм үкс гүүһәд тосв....

Йосн заводтнь орад ирхлә, орс, хальмг, маңһд, немш – ик олн зүсн әмтн цугар тус-тустан эврәннь ормдан шухилдсн, хара тасрад бәәнә. Төгән эрглһн, ЖиНгр-ЖиНгр гисн төмрин дун, өргн сурд эргсн ик төгән шуукрлһн, часар хаакрллһн чик таңхрулад, ниргәд бәәнә. Өндр ик герин оран өрәлнь иигән-тиигән  йовад чигн одна. Конвейерн цехнь болхла, нег захаснь һанцхн көшүрәр эклҗ орад, дарандан мөчмүднь тагль күртлән зүүгдә йовҗ, нег захарнь бүкл трактор болад, дааҗ болш уга ик төмрмүдиг сорнц болдар сорулад, баглад, өргәд авад одна. Хәәчлчксн, улан цусн болсн төмриг ус утхҗах мет көмрәд, цутхад чигн одна....

Булһн Бадмиг цех болһнар йовулҗ таньлдулад: “Хамдан көдләд, хамдан чиләһәд, нег-негндән дөң болҗай”, – гиҗ ам авлцв.

Бадм дархна цехд көдлх болв. “Мини эцкм кезәнәс нааран дархн болад көдлә. Тегәд эн цех нанд таасгдҗана”, – гиҗ инәв.

Бадм оратҗ ирсн күн болад эрт ормдан ирәд, ора ормасн хәрәд, кинәд, седклән тәвәд, чирмәҗ көдлв.... Тиигәд эдниг көдләд, дамшад, аль-бис юмна аю авад ирсн цагт, Хальмг таңһчд советин йосн тогтад 10 җил болсн өөнд Сталинград балһсна тракторн заводин нерн деерәс Хальмг таңһчд белг өгх тракториг хальмгуд болдгарн цуглулдг цехд кехмн гиҗ гүжрлдв.

(Эрнҗәнә Константин)

32.Келлһ өргҗүллһнә көдлмш кех текстс.

         Һаза һарад ирхлә, харңһу: таг сохр. Шар-шар гиһәд хур орад бәәнә, зөвәр бальчг гарад, көл тошхднь тошад, улмдхднь үлмлад йовна. Йовх дутман амр биш. Хамг соңссн тоотнь хәрү орҗ ирәд, йовдлан улм чаңһагад, гүүхин наагар, бөгшн хатрад гишң йовсн бийнь, ардаснь көөһәд күцад, ахлад, омнь гарад, көндлңгләд, наад бәрәд, “ха-ха” гиһәд, элк хатад инәсн болна, негт догшн моган келн кевтә бултг-бултг гиһәд хоран цацхар чичрнә. Келн гидг тиим күчр бәәж. Зулҗ һарш чигн уга, бултҗ , алдрҗ чигн уга. Малян шарх эдгх, келнә шарх эдгх уга гидг тер болҗана. Күүни неҗәд ирәд ташсн бийнь, һанцхн Харкан келнәс гиигн болх билә гиҗ Җирһлин толһад торлзна.

Тер кевтән гүүхәрн селәһәр орад ирҗ йовхнь, уухнд шал-шал гисн соңсгдна. Тотхад, зогсв. Хәләҗ, юмн үзгдхш. Туг-туг гиһәд зүркнь түңшнә: хорта келнд уурлсн чигн, гүүснә чигн темдг. Оньгад соңсхнь, ду гарсн болад йовна. Өкәс гиһәд сууһад хәләхлә – күн. Согту болх өңгтә, йовдлнь дегд өвәрц. Энд-тенд тамтрад, өөрдәд аашла, генткн көмлгдәд, хаалһин амар бәәх хотхрт одад тусв. Босхар седнә. Ондәһәд, дөрв колдәд, мөлкәд, татад-мааҗад босхар седнә – болхш. Ду һарад, бурад келснь – бүлвәләд, дегд сәәнәр медгдхш. “Кен болхв? Яһҗ йовхмб? Иим хур-бальчг дотр иигтлән әрк ууһад?” – гиҗ Жирһл санань зовҗана. Генткн “Энчн Төмр болвза?” гисн тоолвр толһаднь орсн болла, махмудынь ирвлзүләд йовад одв. “Мөн болхла, яһнач? Хәрнь, яһнач? Нөкд болад \, гертнь күргх... А-а, гертнь? Тегәд, кеер хонгий? Уга, кү кеер, хур-бальчгт... дәкәд күн болхларн ямаран? Зогс, әмтн юн гих? Залучн?.. Төмр юн гих?”.

         Генткн, альдас зөрг ирснь медгдхш: “Мөн бишинь, кенинь йилһәд уга бәәж, мууха җирн җилә юм тоолҗахмчи?” – гиҗ бийән шоодад, үкс босад, өөрдәд күрч ирвә. Ду һарчасн күн – таг. Тер хоорнд “Энчн үкҗ одсн  болвза?” – гиһад ирвлзәд одв. Дотрнь киит дүрәд, тотхад зогсжана. Уга, кииһән авснь соңсгдна.

(Бембин Тимофей)

Дамшлһ белдснь Убушан Бамба