Сборник упражнений по практическому курсу калмыцкого языка.

I-IV бакалавр                                       

Дамшлһн

1. Текстин тасрха:

         Бадм Киштә хойр кеер харһла: Бадм үкр хәрүлҗ йовла, Киштә, ээмдән сәрсн уут үүрчксн, арһс түүҗ йовсн билә.

         Күүкиг холас үзчкәд, Бадм өмнәснь тосад һарв. Киштә, хәрү эргәд зулхар седчкәд, көвүнә дуудсн дуунас махмуднь менрәд, зүркнь әңкәглҗ цокад, ормасн көндрҗ эс чадад, үксн әмд хойрин загар, кинь давхцҗ зогсла.

         Тиигхд эн хойрин күүндсн күүндврт теегин шуукрсн салькн, хаврин халһрсн көк ноһан болн теңгрүр хагдҗ һарад нег ормдан сервәд җиргҗ дуулсн торһа герч билә.

         - Чи сарла әдл сәәхнч, - гиҗ Бадм седклән медүллә.

         - Чи Хоңһрла әдл баатрч, - болҗ Киштә әәмҗ келлә.

         - Чи йоста гидг күнч! – гиҗ көвүн омгтаһар иткүлв.

         - Чи делкә деерк улсас цугтаһаснь зөргтәч, — болҗ күүкн бахтҗ келлә.

         Терүнә хөөн Киштә бийән йосндан күүнд тоолла, цогцднь чидл немгдлә, орчинь омг эзллә. (Балакан Алексей «Алтн Бумб»)

Даалһвр:

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Күүкиг холас үзчкәд, Бадм өмнәснь тосад һарв (АБ – 12).

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

2. Текстин тасрха:

         Ар үзгт мандлсн Алдр октябрьск социалистическ революцин герл хаг хальмгин теегт оратҗ күрв.

         1918 җил туула сарин арвн хойрт цаһан хазгуд Әәдрхнә күч-көлсчнр тал дәврлһ кев. Тер ноолданд хальмгудыг орлцтн гиҗ нойн Тундутов дуудв, болв хальмгин угатьнр нойна ардас дахл уга, сән дурар отрядмуд бүрдәһәд, Әәдрхнә дәәнә - революционн комитетин ахлач, нернь туургсн большевик Аристов тал бийснь одад, тенд, Әәдрхнә күч - көлсчнрт дөңгән күргв.

         Хальмгин нойдудын әрән гиҗ цуглулҗ авсн зу шаху күүтә церг цокгдад, үлдлнь деед үзг хәләҗ зулад, Манцин нутг күрәд, Бор Нур гидг һазрт тохмнь тасрв. Түмнә  Төмр нойн тенд үкрән алв, болв мек иктә андн нойн Тундутов, бурхн – Шаҗни элчнрин дөңгәр Тең һол тал, цаһан хазгудур зулад һарч одв. (Балакан Алексеин «Алтн Бумб»)

Даалһвр:

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Ар үзгт мандлсн Алдр октябрьск социалистическ революцин герл хаг хальмгин теегт оратҗ күрв (АБ – 69).

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

3. Текстин тасрха:

         Киштә өдр ирвәс урдкасн сәәхрсн болҗ медгднә. Зарһ деер хәәчлҗ хайсн үснь ода урһад күзүнднь күрәд, ээминь цокад халһрна. Киштән төгрг нүднәс кезәд чигн унтрш уга дурна болн байрин, кишгин болн итклин толян герлтнә.

         Цаһан эмгн ода бердән йир дурта. Әмтнә кел соңсад, түрүн эшндән саг бәәлә, зуг өдр ирвәс бериннь заң-бәәр медәд, ухан-седкл илдкәд ирхләрн, һарһсн көвүнәсн дота сандг болв. Юн чигн юмиг әмтнә келәр иткхмн биш чигн. Чикн-худлч, нүдн-үнч. Тер чик.

         Цаһан эмгн бериннь седкл тевчәд, көвүһән маншрин көрс эвдсинь гемшәҗ бәәхш, тәрә тәрх зөвшәл өгв. Дәкәд болхла, урднь көвүһән орс күүнлә толһаһан холвҗ бәәнә гиһәд, экин седкләр харт бәрәд, харулхҗ бәәсн болхла, ода эмгнә тер тоолвр, саңгин идәнә утан мет, хәәлҗ одв. Орс хальмг гиснь йилһл уга юмн бәәҗ. Зуг седклән медлцх кергтә. «Көөркү, тер орс кедү дәкҗ көвүндм ач-тусан күргвә. Келәд керг уга». (Балакан Алексей «Алтн Бумб»)

Даалһвр:

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Цаһан эмгн бериннь седкл тевчәд, көвүһән маншрин көрс эвдсинь гемшәҗ бәәхш, тәрә тәрх зөвшәл өгв. (АБ-65)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

4. Текстин тасрха:

         Нарна толян терзин шил деер, мөңгн усн кевтә, гилв-далв гиҗәһәд, һәрәдад, герин эрсд тусв. Тендәсн ургшан арһулхан бууһад, дерин үзүрәр давшад, хулһн гетҗәх мис кевтә, саглҗ мөлкәд, генткн осрәд, унтҗ кевтсн Манҗин нүднд күрәд, терүнә сормсиг герлткҗ генүлв.

         Манҗ чочад, нүдән секчкәд, хәрү аняд, зүн бөөрән селвәд, барун хәврһәрн кевтв.

 - Сәәхн иньгм, бос! — гиҗ, һартан суулһта ус бәрәд һазаһас гүүһәд орҗ аашсн кермә байсң һуһар дуудв.

         Манҗ дәкәд нүдән секв. Гер дотр өдр болҗ одҗ. “Муха юмб” гиҗ бийән гемшәһәд, тер адһн-шидгн орнасн босв. Өрүндән ики эрт босх болҗ үгцәд, асхн унтла. Седкл амр-тавар гидг эн болҗана.

         Сурһулин җил төгссн, багш бадмин Манҗ ода амрлһнд бәәнә. Тегәд седкл тавар. (Балакан Алексеин «Алтн Бумб»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Манҗ чочад, нүдән секчкәд, хәрү аняд, зүн бөөрән селвәд, барун хәврһәрн кевтв. (АБ-74)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

5. Текстин тасрха:

         Бадмд чикән-күчн дегд удан орв. Намр давад, үвл ирв. Көвүн долан сарин туршарт кевтв. Хаврин дула дахад, көвүн җолминь hаза hарад ээврлдг болв. Тимофейлә өөрхн таньлдсна хөөн, Бадмин җолмур сө болhн гишң дархна күүкн Надя Киштә хойр ирнә.

         Надян ценкр цегән нүднәс эргнднь герл цацгдсн болҗ медгднә. Чееҗ ямр дүңгә дөвүртә бәәсн бийнь, тер күүкиг узхлә, хавр ирсн мет, уудад одна. Күүкнә җөөлн хәләц, җиңнсн дун, хәәльңhү седкл эргндк улсднь байр үүдәнә.

         Хальмгудын бичкдүд гемтхлә, Надя өңгәр эмннә, баhчудт умшдг, бичдг арднь орҗ дасхна. Терүнәснь көлтә эн күүкнд Дорҗин Бора зәәсң Балдра гелң хойр, хорта моhа үзсн мет, дурго болв. (Балакан Алексеин «Алтн Бумб»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хаврин дула дахад, көвүн җолминнь hаза hарад ээврлдг болв.  (АБ-16)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

6. Текстин тасрха:

         Бадмин hарт юмн төрүц бәргдхш. Салгт көдләд, шиңгәҗ ирсн мөңгн – экиннь авдрин йоралд кевтнә. Шүүгүлд йовхдан даңгин Киштән тускар санад-ухалад hардг билә. Дурта күүкнәннь төлә амрл – кевтл уга, зәрмдән хойр селгәнд дараhарнь көдләд, хамдан йовсн улсасн икәр мөңг шиңгәснь тер. Киштәг үгән өгхлә, түүнә эк-эцкәс зөв сурад, намрлдад хүрм кех, өрк-бүл босхх саната билә. Тер тоот ода яhв?.. Санан биш, зүүдн болҗ hарв. Санаг күн күцәдг, зүүдн күүнд үзгдчкәд – хәәлҗ оддг.

Дархн Тимофей сүв-селвг өгв:

-Бадм, чини җолм муудан орад ирҗ. Шиниг босхдг арh чамд уга. Би  нөкд болнав, шавр гер бәрх кергтә.

- Шавр гер? – Бадм алң болв. – Уга, Тимофей ах, бидн, хальмг улс, көрстә hазрин өр эвдх зөв угавдн.

- Әрлh цааран, чамд хуучна авъясар бәәhәд керг уга. Ямаран цаг ирж йовхиг чи бийчн меднәч. – Дархн Тимофей, күдр hарарн Бадмин ээмәс чаңhар бәрчкәд, итклтәhәр келв: - Шин бәәдл тосххин кергт, олз уга цуг тоот хуучн авъясмудыг хамх цокх кергтә.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Дархн Тимофей, күдр hарарн Бадмин ээмәс чаңhар бәрчкәд, итклтәhәр келв. (АБ-26)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

7. Текстин тасрха:

         Киштән эцк Ноха бийдән зөв мал-гертә күн. Болв Дорҗин Бораг дураhад, байҗхар седәд, гесндән цадтлан хот уухдан әрвләд, ээмдән бүтн хувц өмсхдән хармнад – өдриг өдр гилго, сөөг сө гилго, хурhан яртхад, хумсарн мааҗад йовна. Хальмгин тег кедү өргн болв чигн, сән күүкнә туск зәңг hурвн зун дууна hатц, Ик-Цоохрин нутгур, көклдә байна Гилгр хотнур күрв.       Байндан бәәҗ эс чад, тарhндан тесҗ эс ядад бәәсн көклдә байн Шомпа гидг hанцхн көвүhән  кү кехәр шиидсмн. Болв көклдә байна өрәсн нүдтә, арат чирәтә, зута бәәдлтә көвүг өөр шидрин күүкднь hолад, нег чигн күн эс одхла, арhан бархларн, hазрин холас худнр хәәснь тер.        
         «Керә керәhән холас үзнә» гишң, көклдә түрүләд Дорҗин Боранд золhҗ ирәд, тенд Нохала таньлдад, күүкнднь үг орулад, сурсн мал-геричн өгнәв гихлә, байҗхар зөмҗ бәәсмн Ноха – амрад өдв. Тегәд чигн Ноха хәләсн нег күүкән күлхин нааhар гишң Ик-Цоохрин нутг тал мордулсн болдг.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Тегәд чигн Ноха хәләсн нег күүкән күлхин нааhар гишң Ик-Цоохрин нутг тал мордулсн болдг. (АБ-31)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

8. Текстин тасрха:

         Үвл давад, хавр ирв. Толhан кецд кетсн цасн хәәләд, нәрхн цувгт  хүврҗ, hолмуд, нуурмуд тал шорҗңнҗ гүүв. Нилх ноhан ичсн бәәдлтәhәр, hазрин көрс цумлад шаhаҗ хәләнә. Намраhа ичәндән орсн хорха-хотн әмдрәд, гүвр-гүвр гиҗ hазр элкдҗ молклдв. Хаврин зәңгс харадас ирәд, көк ноhан деегәр делҗ халяд, өсрсн төгрг чирәhәрн маасхлзҗ инәhәд, Хальмг тег деер толяhан асхҗ, мандлад бәәв.

         Әмтә-киитә тоот ниргәд, шуугад, тег байрар дүүрч буслв. Үвләс әмд-менд hарсндан әмтн бахтад, Хальмгин Цаhан саран шидрхн угтв. Угатя болвчн, күн болhна hулмтас көңшүнә үнр hарв. Эмгд, гергд, берәд бәәсн неҗәд, хошад зах хувцан hарhад, көөтә хар гер, җолм дотран деес татад, терүн деер алс хаяд өлгҗ бахтцхав.

- Не, цаhалчкий, — гиҗ келәд баhчуд хоорндан үмслднә.

Хальмг улс җилд нег дәкҗ негхн өдр үмслднә. Тер өдр ода ирв. Баhчудын мөрнь гүүҗ бәәнә.

-Менд, ут наста бол!

-Альков, халхан өглч, шовшад авсв?!

-Чиилә әдл чилгр бәәҗ.

-Кампад мет әмтхн…

-Хи-хи, ха-ха, — гиҗ гиҗгтә күүкд генәлднә. Үмслдхин өмн тедн ичәд, чирәhән нарарн бултулна, үмсснә хөөн, арчад, цеврлчксн альмн кевтә, улан шарнь йилhрлдәд, арвн тавна сарин бәәдл hарад мелмлзәд одна.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Шарh нарн җилмhр төгрг чирәhәрн маасхлзҗ инәhәд, Хальмг тег деер толяhан асхҗ, мандлад бәәв. (АБ-47)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

9. Текстин тасрха:

         Толhан кецд, шарлҗн дунд нәрхн иштә җаhамл үзгдв. Деерк цацгнь хумхарҗ одҗ. Җаhамл…

         Кииштә адhҗ малтв. Халун нарнас hазрин көрсн яртҗ өдҗ, болв күүкн малта-малта бәәҗ җаhамлыг татад hарhад авч ирв. О теңгр минь, күүнә хөв, тегәд, чиләд уга бәәҗ. Җаhамл икр бәәҗ. Киштә хәлсинь хумсарн хуулҗ хаяд, җаhамлын ишклң экиг амндан авб. Шүдн заагт карҗңнад бәәв, шүлсн келн деерәс деврәд hооҗв…

         Киштә җаhамл малтад кесгтән суув. Цагдгиннь хавтхиг зерлг мәңгрсәр дүүргҗ авад, күүкн цааран hарв. Һосн зүлгәд ишкүлхш. Көл нүцкләд, hосан ээм деерән алс хаяд, уралан зөрв.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Халун нарнас hазрин көрсн яртҗ одҗ, болв күүкн малта-малта бәәҗ җаhамлыг татад hарhад авч ирв (АБ-25)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

10. Текстин тасрха:

Сөөни бийднь йовад Оляд күрч ирцхәв. Удсн уга. Сөөлңкә бөдүн дууһарн «аашнав» гисн докья өгәд, хойр давхр цаһан керм Иҗлин дунд үзгдсн болла, на-ца гилдәд әмтн бедртл, пристаньд ирәд зогсад бәәв. Энүнә төгән шүрүнд һарсн дольгань ард-ардасн көөлдҗ эрг цокад, саамлҗ шуукрад, хәрү һарчкад, дакн ирәд, цокх болһндан түргәд ус цацад, тернь таасгдсн кевтә кесг дакҗ давтад, көөсрхәд бәәнә.

Кермд ирсн улс буулдҗ одв. Йовх улс адһлдв. Увш Бадм хойр кермин барунбийд һарч ирәд, түүмр-һалд хөрлт кех дүүрңг элстә мяршг бәәсн деер суув. Эн хойр тагчг. Тус-тустан уха туңһаҗ йовх өңгтә. Бадм суусн ормасн босад, төмр керсг түшәд зогссн. Иҗлин ус хәләһәд… тернь дала шуган угаһар Буль-буль гиһәд, хойр әңгрҗ әргдәд, төвшүнәр теңгс хәләһәд урсад бәәнә.

Саак сөөлңкә дууһарн хәәкрчкәд, керм һолын тал дунд күрәд эргәд, Әәдрх хәләһәд һарв. Генткн Бадм хәрү эргәд:

-Чи Манҗла эс харһвчи? – гинә.

-Алькла?

-Мартчкви? Гелңг болдган хай гиһәд, бидн хойр терүг бәрҗ авад, өдр өнҗәд гилтә эдлгәд…

-Ээ,-гиҗ Увш инәмсклв. (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Бадм суусн ормасн босад, төмр керсг түшәд зогсв. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

11. Текстин тасрха:

Июнь сарин сө. Сө гихәс биш, сар девшәд өөдән һарчксн, нам өдрлә әдл гишңг герлтә. Теңгрт үүлн уга. Хәләхнь, ики деер будн таарлҗах болҗ медгднә. Дару-дарунь «цәс» гиһәд ракетс өөдән нисәд, хаһрад, тер эргнән герлткнә. Тернь баһ гисн кевтә, прожекторин герл сольвлдад, теңгр негҗәд, булһчад бәәнә.

Тегәд йирин бийнь сарул сөөг, цуг эн  тоот, өгҗәләд келхлә, зү цуглулх дүңгәһәд герлткнә. Генткн-генткн товин дун лугшад, ик хар модна деегәр һал падрад, деер-дора уга чичрәд, теңгр һазр негдсн болад одна. Бәәдлнь, дәәнә нүр зерглән ик холл болх өңг уга.

Дүүрәд цергчнр суулдсн, зер-зев авчсн машид, ик хаалһар хурдлҗ ирәд, невчк арһулдад, җимәр хаҗиһәд, модн тал орад бәәнә. Эдн болхла, дала икәр шуга тач күрҗңнл уга, зөвәр бүрңкүтәд бәәсн кемд, бүтү ө-шуһу дотраһар, һотьвкҗ йовх җим хаалһ алдл уга, җивәд гишңг уралан йовҗ йовна.

Цөн хонг хооран ах политрук Харадан Увш амрлһнд һарад, эврә һазрурн ирсн, эркн үүртәһән һарсн селәндән хаарһҗ, таварлад, унтхдан-унтад, өөмхдән-өөмәд, көвүд-күүкдт кесг соньн тууҗ келҗ өгәд… Церглҗәх корпуснь болхла, зуна лагерьт зогсҗ бәәсн болдг. Ода юмб? Кен чигн күн, юуна тускар болвчн күүндвр-төр кетхә, йиринә тер хар мөртә «дән» гидг үгиг сергәҗ келл уга йир бәәхш. Негнәннь һарсн һазр-усар орад күрч ирҗ. Наадкиннь гер-бүл яһснь темдг уга болна. Зәрмнь урдк дәәнд эцгән, ахан, дүүһән өгсн, зәрмнь эрүл-мендәсн хаһцсн чигн болна. Альк тоотинь келхв терүг. Арһта болҗ бичә үзгдтхә гих кегртә болҗана. Наадад «дән» гиҗ келсн болхий? Күүнд дәәсән хальдадг төләднь тигҗ эс нерәдсний? (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Сө, гихәс  биш, сар девшәд өөдән һарчксн, нам өдрлә әдл гишңг гертлә. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

12. Текстин тасрха:

Сө. Арвн хойр болн гиҗ йовна. Нөр күрч бәәхш. Дакад маңһдурк номерин хойр халхнь ода чигн умшгдад уга. Корректорск одахн дуудсн, илгәҗәнәвдн гилә, авч ирхш. Эн, газетин көдлмш гиһәд, басл күчр. Нурһлҗ мел сөөднь кегдх, хамран хамхлдг болвчн, өрлә һарһх кергтә. Умшачд юн керг. Өрүнднь босад авад умшад бәәх болҗана. Тегәд чигн умшач болҗанм. «Таднд ямаран?» гиһәд редактор биидән сурвр тәвәд, мусг инәнә.

Ямаран гихв. «Тамин күн тамдан» гиһәд үлгүрт ордг. Кедү күчр-күнд харһна, тер бийнь газетчик йир хооран цухрхш. Нег  үлү манна республикәр йовхла ,кедү зовлңг үзгднә. Газетд цаглань материал өгх кергтә. Терүнд юүһар күрч ,ямаран эсвәр олҗ, яһҗ бичәд илгәснч, эс гиҗ авч ирснч – кенд кергтә юмб?

Зәрмдән өдр-сөөд келн деерән умш тәвлго йовад чигн ирнәлм. Йовад ирнә гихәс – юуһар?  Хаалһ деер һарад зогсм цацу амшин күрәд ирхлә - сән! Хаалһар йовх мөрн тергн харһвчн му биш. Зәрмдән күләҗ-күләҗ, болшго болхла, ай ардас чигн күцәд ирх гиһәд һарад йовхла… һацад мел алькнь чигн харһхш. Эн тоотиг эврән көдлсн күн медхәс биш, талын улс газетин көдлмшиг амрлһн гиҗ санна. (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Кедү күчр- күнд харһна, тер бийнь газетчик йир хооран цухрхш. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

13. Текстин тасрха:

Элст. Әмд бийнь бичкн балһсн улм баһрсн болҗ. Акад юмб. Гермүд цуһар орм-ормдан бәәнә. Цуһар таньдг гермүд. Ода яһад балһсн баһрад одсмб? Күн алңг болхм гиһәд ухалад, Бадм үкс-үкс адһад, алхлад ишкәд йовна. Генткн чочн тусад «әмтнь» гиһәд сананднь орад одв. Э, э, наадн уга. Өрүн болһн тус-тус-тан адһлдсн, тус-тустан эврә кергәрн шудрҗ йовх, кедү таньлдг улс харһдг билә? Зәрмнь зөрлцәд мендләд һарад оддг, зәрмнь аю хамдан йовлцдг. Ода кесгнь уга. Яһсмб? Тер дарунь «яах билә? Дән…» гиһәд дотрнь төөнрәд, чееҗднь ик моһлцг болад хатурад бәәв. Хәрнь, балһсн баһрад, әмтн цөөрсн болад… Кен-кен йовб гилчи?

Минь игәд бийләһән күүндәд, поштин хаҗуһар һарад ирхлә, правительствин гер үзгдв. Эннь саак кевәрн: ик-ик терзмүднь гилвкәд, нарна толянла наадад, солңһ татад… бийнь болхла үргҗлдәд, эргнд бәәх гермүд дундас йилһрәд, дүңгәһәд бәәнә. Һурвдгч давхрин деер улан туг, ики холас дайлсн болҗ, салькнд сәрвкәд делснә. Энүг үзәд, Бадмин дотрнь невчк төвкнәд, талдан ухан орад ирв. «Эн гер тааснав, үнндән келхлә, дуртав. Энүг угаһар нам балһсн ямаран болхинь би медҗәхшв. Би гиснч юмб? Энүнд эс дурлдг хальмг альд бәәдг болх? Яһад  эс дурлх билә? Өргн теегичн һолта зүркнә-Элст балһсна залмҗ болад, эргндән оньдин ачлһ чирсн, үрвәд, үдлхдән-үдләд, хонхдан-хонад, зун, хойр зун, һурвн зун дууна һазр кедәд йовдг көлгн-цар һолта, мөрн, термән тергн, ард ардасн цувад йовдгнь, Бадмин сананд орв. Эдн ю эс ачдг билә? Энд юн эс керглгддг билә? Модн, чолун, хадасн, цемент бәәтхә, нам хулсн-зегсн күртл зөөгддг. Тиигҗ тосхгдсн Элст бәәнм. Яһад энүнд эс дурлх билә, күн?» (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Һурвдгч давхрин деер улан туг, ики холас дайлсн болҗ, салькнд сәрвкәд делснә. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

14. Текстин тасрха:

Полк цухрад хооран һарад, оңгдан һазрт батрв. Увшин шав ик күнд. Сүмн ээмин күдәр, зүрклә деегәр орад, далын герләр оч һарч. Яснднь зөвәр одвр одсн бәәдлтә, бийнь ухан-медән уга. Нүднь амлта, кииһән арһул авад кевтнә. Чирәнь цәәһәд, килңкүр болҗ оч. Хая-хаяд гүүнәр татад гиинәд, толһаһан көдлгднә. Зәрмдән үг келәд, хәкрәд босхар седнә. Тигхлә улм өвдкүрнь давад оддг кевтә. Хәрү сур- деесн болад унна. Эрк биш цаг тудлго. Зүркнла өөрхн шав гидг наадна бишнь ил.

Увшиг санитарн поезд нарн һарх үзг темцәд авад һарв.Метитопольд күрәд ирхлә, тендәснь госпиталь һарад нүүҗәҗ. Арһ уга теднлә хамдан йовх кергта болв. Тегәд, цаарнднь балһснд тоолад одв: үг сүүлднь Уральскд ирҗ төвкнснь, гикднь келхлә, эмнүлснь тер.

Балһсн болгнд зууран авг ирәд госпитальд орулна. Терн келхд цаг зуур сууһад амрсхла әдл: эндк-тендкән сәәнәр хәләҗ, юн һазринь тозлад уга бәәтл, дасн ачҗ авад һарна. Саак төгәс чичрәд, рельсин ниилдвч болһнар тачкнад цагхларн, луг-луг гиһәд, гүрә гүвдсн болад, хаалһ үлм цаарлх дутман халурад йовдгинь? Яахв? (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Полк цухрад хооран һарад, оңгдан һазрт батрв. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

15. Текстин тасрха:

Теңг давад һарч ирсн нег ормарн  кедү биш икәр церг һатлһҗ авхар хортн зүткад, һурвн-дөрвн хонгин дотр бүкл долан корпус, тер тоод дөрвн танковый корпус һатлһад, теднән тукрад тәвәд бәәнә. һад болвчн, үкәд-өгрәд болвчн уралан йовх саната. Эднә өмн сөрлт өгч манна нег әәрм зогсҗана.

Хортн, Верхнее-Курмоярск, Романовск хоорндаһар, Тең һатлхар басл чигн зүтквә, юмн болҗ өгсн уга. Цимлянскин өмн бийәр, уралан йовдгнь һалд одг, Теңг деегәр тагт тәвдгнь бәг, нам һол тал хортн сәәнәр өөрдҗ чигн чадсн уга.

Болв өмәрлхлә, әәрмин зүн Захар, зөвәр күнд бәәдл учрсн бәәнә. Хортна танковый корпус шахлһан улм чаңһаһад, чидлнь давад йовна. Энүнә өмнәс өгчәх стрелковый хойр болн кавалерийск нег дивизь әрән гиҗ теслцҗ бәәнә. Стрелковый хойр дивизь  өмнк дәәнд зөвәр күнд бәәдлд тусад, ик һарула харһсн, чидл тату. Кавалерийск дивизь гидгнь – шинкн бүрдәгдсн, зер-зевнь самһа, әмтнь цергә эрдм-сурһуль гидглә мөрни дел деер таньлдсн, дәрин үнр сәәтр соңсад уга, өцклдүрк хөөчнр, үкрчнр, тәрәчнр гих кергтә.

Нег дивизьднь ах политрук Харадан Увш, лейтенант Нестеренко Григорий хойр ирв. Тегәд, шин батальон бүрдәснд, Увшар командир  тәвб. Григорий негдгч ротин командир болв. (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Эднә өмн сөрлт өгч мана  нег әәрм зогсчана. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

16. Текстин тасрха:

         Күчн-чидләрн, нег үлү, танксар болн авиацар манас даву хортн, нарн һарх үзгүр һанцхн ишкдл болвчн кехин төлә залаһан таслад бәәнә. Советск церг хооран цухрад, алькарн болвчн земгә байн Теңг эргмиг үлдәһәд, һарч йовна.

         Цергчнр болхла, нидн җилә зунла әдл, дакн седклдән ик зовлңгта, зүркндән ик шавта. Чидләс чидл давна, яһ гинәт? Өссн-боссн, эдлҗ бәәсн һазран үлдәснь, өрк-бүлнь, ах-дүнь ямаран бәәхинь, әмд-үксинь медлго йовхнь чигн олн. Терүн деернь ичр гидг бас ик юмн.

         Селән, балһсан үлдәһәд һарч йовх салдст, илднь эс келдг болвчн ,өвгн-эмгн, көваүд-күүкд, гергчүд гейүрсн бәәдлтә үлдсинь санхла, ямаран болх! Теднә хәләцнь «ода манан яһтха гиҗ, кенд үлдәсн болҗанат?»  гисн дүртә. Эн тоотиг нүдәрн үзәд, һарарн бәрҗ йовх улст юн дала седкл бәәх? Негл юмн эдниг эзлнә: ноолдх! Ноолдхларн – бийән әрвлх седкл уга. Асхрхла-ааһ цусн, әгрхлә-нәәмн чимгн… Болв  командованя завр болхла, ода деерән тиим. Яахв, соңсх кергтә. Мел игәд цухрад йовхм биш, цагнь ирх.Цагнь ирхлә, цасн деегәр чигн түүмр шатдг биший гиҗ аралдх кергтә болҗана. Теңгин ик эргцд дала болсн әәрмсән хураһад, цокад көөһәд бәәсн бийнь дәврәд бәәдг ноха кевтә, хортн зууньрад йовна. Теднә санҗ, шүлсән цүврүлҗ йовхнь-йир яһад болвчн Иҗл тал, тер мет Кавказ тал мөлтрҗ һарх саната. Советск командовань терүгинь медә бәәнә. Иҗлүр мөлтрхәр хортна чирдәдгнь учтра. Эн эргмиг һартан авад оркхларн, манна цергиг хойр әңгләд, орн-нутгин наадк әңгәс Кавказиг йилһәд, таслад оркхнь алдг уга. (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Советск командовань терүгин медә бәәнә. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

17. Текстин тасрха:

         Идг сән, усн тав. Улм цаарлх дутман ясрад йовна. Тегәд, нег бичкн һолын хаҗуд, хулсн-зегснь кенз, көк ноһанла әдл ,хошлад зогссн, хөөчнр цәәһән чанҗана. Халун чигн өдр. Хөд кевлһ кевәд, кевтлднә, икәр цуцрсн өңг уга. Кедү дүңгә тууврт йовсн бииснь, чинәһән алдҗ бәәхш.

         Хар тергнә сүүдрт зәмләд сууна, цааснд һарһад, хәләһәд, зүсләд йилһәд бәәнә. Цаһан хаҗуднь һуйр элдҗ бәәнә. Анҗг газет умшҗ кевтнә.

- Би хотан уучкад, наадк хошмуд, гуртмуд эргнәв, - гиҗ Хаар Анҗгт келҗәнә. - Тадн хөөдән амраҗ авчкад, үрвәд көндәтн. Ода чигн йовдл ик. Өтрлх кергтә.

- Акад юмб? Хасгин һазрин Захар орад, хойр-һурвн хонгтан йовҗ йовнавдн. Күн юңгад эс тосҗахмб? – гиҗ Анҗг сурҗана.

- Ирәд бәәхгов,-гиҗ Цаһан келв.

- Иртлән тигҗәнә,-гиҗ Хаар немв.

         Цә болад, Цаһан ааһсд кев. Күн болһнд хошад, һурвад ухр шүҺрмг тәвб. Анҗг газетән бәрн йовҗ, ааһта цә авчкад:

-Мууха дала шуһрмгв эннь? – гиҗ келәд, үләһәд хооран кев.

-Чамаг невчк ясртха гиһәд,-гиҗ Цаһан келҗәнә.

-Тиим болхла Хард яһад тәвсмчи? – гиҗ Анҗг сурҗана.-Энүнәнчн чирәһәс тагтан мел тосн дусн гисн болад бәәнә.

-Зокад бәәхлә әһнач? – болҗ Хаар келҗ йолвна.- Чамла әдл арсн ясн хойр болад, бәәхм биш. Илднь келхлә, нохан геснд шар тосн зокдм биш. Цаһан Хар хойр нөкдәрн наад кеһәд инәлдв. Терүнднь келдг үг уга. Йосндан бәргдв.

-Инәлдтн, инәлдтн. Нанд чигн бәргдхт, - гиһәд Анҗг цәәһән сорад бәәнә.

-һуйр авхнчи, Анҗн, - гиҗ Цәһан келв. – Хорһ орулад болһлав, бас зокдго болвза? Хаар инәхләрн цәәд цахад, кесгтән мел ханәһад, хоолан ясад, нүднәснь нүлсмн һарад бәәв.

         Анҗгнь келҗәнә: -Цә уудг дасад уга бәәҗ, тос уудв гиһәд көөрәд, чтдләсн үлү юм келә бәәҗ, цәәлзәд үкҗ эс бәәнү? (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хар инәхләрн цәәд цаһад, кесгтән мел ханәһад, хоолан ясад, нүднәсн нульмсан һарад бәәв. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

18. Текстин тасрха:

         Хальмг базр. Түрүн нег харһсн күүкд күүнәс таңһчин комитет альд бәәхинь Бадм сурхла, тустан үзгдҗәсн ик гер заав. Үкс-үкс алхлад йовад, өрдҗ ирчкәд, бийән ясад, бүсән чаңһаһад, үүд секәд орад ирнә. Ңәрхн ут коридорар йовхнь, үүддүд дала. «Алькнь болхв?» гиҗ санад, негинь татад оркхла, буурл үстә күүкд күн өкәһәд, адһмта бәәдләр юм бичәд бәәнә. Барун һар талнь үүдн бәәнә. Түңгәр Бадм орад одв.

         Негдгч сегләтрин хорад кесг улс бәәнә. Орад одхла, цуһар үүдн тал ормалдад, зәрмнь: Бадм… Бадм… болад, зәрмнь Адучиев гилдәд, үкс босад тосчхав. Бадм цаһарлань һар авад мендлв. Наадкслань мендләд төгсәтл, Григорий Иванович идораһар энүг шинҗләд хәләһәд, һазаһин үзләр чигн зөвәр ашлвр кеһәд оркв.

         Урднь гихлә, оньдин цевр-цер, таскарад-тохняд бәәдг күн, ода оңгдан. Хувц-хунрнь киртәд ,үмглдәд бәәҗ. Хар һоснь цаһан болад бәәҗ. Нег үлү түрәнь. Шуд мөртә чигн, йовһар чигн йовлһн икдснә темдг. Чирә-зүсинь хәләхлә-зуг ик-ик хар нүдн үлдҗ гихм. Шанань хавчгдад, халхиннь ясн  шовалдад, нам шатад, һалар кииләд бәәдг хойр ңүднь невчк номһрсн болад, улаһад бәәҗ. Маңнаннь зааснь зах күртл хойр әңгләд нег ик хурнясн үзгдәд одв. Урднь уга кевтә билә кевтә билә гиһәд Григорий Иванович орад одв. Тегәд, энүгинь Хальмг теегиг хойр әңгләд утдан сунсн Эргин шиирлә дүңцүләд дотран сегләтр санчкад, дакн тер хурнясн  тал оньган тусхаһад оркв. «Ээ, эн хурнясн төвкнүн цаг, дәәнә цаг хойрин хоорнд, байр-җирһлин болн үзсн зовлң-түрү хойрин хоорнд, байр-җирһлин болн үзсн зовлң-түрү хойрин хоорнд меҗә болад зогсна гидг эн гиҗ санҗана. Тер Дарунь сегләтр бийән хөрәд, «санад бәәхлә, чееҗд юн эс орхв?» гиһәд зогсв. (Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Наадкслань мендләд төгсәтл, Григорий Иванович дораһар энүг шинҗләд хәләһәд һазаһин үзләр чигн зөвәр ашлвр кеһәд оркв. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

19. Текстин тасрха:

         Сө ирхиг хоортн бас гетлдәд бәәхнь лавта, юӊгад гихлә манахс әәдрхнәс болвчн ус авч ирхлә, тенд альдас авхмби? Элстәс зөөхм бәәҗ, тенднь балһсндан элвг күрдг усн уга…

         Хойр толһа. Негн деернь немшнр батрсн, наадк деернь – манахс. Хойр толһан хоорнд, ик хотхр дотр шатта худг бәәнә. Уснь эльвг, әмтәхн, киитн. Эн худг немшнрт өөрхн. Дакад теднд күрхд амр. Һазрнь тиим :тегшбиш, садргта. Манахс тер худг тал одна гидг берк. Мел ил һазр.

         Немшнр хоӊшарарн цокулад, уралан шуһрад, дәврәд бәәдгән уурв. Нам яһсн – кегснь медгдхш. Тагчг. Манахс чигн бас ә уга. Келхд, мек – мекән авч чадҗана. Ах политрук өдрин тес, гилҗл уга гишӊг, дурнаварн  мел хортн тал хәләһәд, нудән авхш. Хәләҗ – хәләһәд, цааснд темдг тәвәд бәәнә.

         Үд зөвәр кецәчкснә хөөн лейтенант Нестеренко күрч ирв. Комбатын хаҗуднь кевтәд, бас уралан ширтв. Генткн комбат келҗәнә:

      - Немшнр таг болад бәәдгнь дегд альта. Эдн нег юм ухалҗана. Медсн болхнь… 

      - Медхд юн бәәхв, кү тәвх кергтә, - гиҗ лейтенант хәрү өгчәнә.

      - Терчн медгдҗәнә, - гиҗ келәд комабт дакад дурнавдв. Зөвәр тагчг бәәҗәһәд: Мини хәләһәд бәәдгм учрта. Тер хотхр дотр худг бәәнә. Зуг терүн тал йовснь йир медгдхш…(Бембин Тимофей «Бамб Цецг»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хойр толһан хоорнд, ик хотхр шатта худг бәәнә. (БЦ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

20. Текстин тасрха:

Би эврəннь эк-эцкдəн арвн негдгч үрнь болчкад, ор һанцхн кѳвүнь билəв. Юңгад гихлə, нанас урд һарсн ах-дүүнрəс һурвн наснас давсн, негнчн күн уга бəəҗ. Хаврин хар салькн, халун зунин һаң, хүүрə киитн, хутхлзсн шуурһн дотр, иргəрнь салькн ордг ишкə гер дотр ѳсҗ-босҗ күн болна гисн, кецү юмн бəəсмн. Тегəд чигн нүүдг хальмгудын үрнь кѳлəрн һазр ишкхəсн урд əрлдг бəəҗ.

Тѳрəд һарсн үрдүдинь, тескл уга авч оддг, эрлг-номин хааниг меклхин кергт, мини эк-эцк Υкрч гидг нер нанд, кѳвүндəн ѳгч. Хальмг хотдудар мал дала терүг хəрүлдг үкрчнр элвг. Тегəд кѳвүнə əм авхар йовсн эрлг-номин хана элч эндүһин уршгар, оңдан чигн үкрчин əм авч одх  гиж санад, нанд ѳгсн нерн бəəҗ. Кемр нернə тускнь килһснлə əдл нəрхн ицлт болхла, шаҗн-ном иткдг мини эк-эцкд багш ламд сүҗлһн бүдүн арһмҗла əдл бат болҗ медгдҗ. Тегəд намаг һарм цацу хурлд манҗ кехəр тедн амн үгəн ѳгсн бəəҗ. Намаг бичкнд җилд хойр дəкҗ хурлур авч ирəд мѳргүлҗ, ах багшин əдст күргдг билə. Мана хотнас долан дууна һазрт Дунд Хурл бəəсмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Би эврəннь эк-эцкдəн арвн негдгч үрнь болчкад, ор һанцхн кѳвүнь билəв. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

21. Текстин тасрха:

Болв шаҗн-номд сүзглдг мини эк, бурхн багшт ѳгсн үгдəн эс күрсндəн икəр сеҗəд ѳдр болһн ѳрүнднь болн асхнднь зул ѳргəд мѳргсинь би үздг билəв.

- О, бурхн-багш минь, — гиһəд аак ѳвдглҗ сууһад, хойр альхан намчлҗ маңнадан бəрҗ келдмн: «Мини үкснəс үлдсн ор һанцхн үрим бичə гемшə. Бурхна сѳѳвң манҗ мини кѳвүн эс болдг уршгнь, энүнə гемм бишинь эврəн медə бəəхч. Хуурл хаагдҗ одхла хамаран одхви, эн кѳѳрк? Зуг танд ѳгсн амн үгəн бидн зүркндəн хадһла йовҗ, Υкрчəһəн школд ѳгүвидн. Кѳвүн школд сурхларн хурлд бəəснлə əдл, нимгн цаасн деер, намчта тамһ ном бичдг дасх».

Мини эк бурхн-багш меклхəр келсмн биш. «Цаасн нимгн болвчн номин сүүр болдг, цə шимгн болвчн идəнə дееҗ болдг», - гиҗ хальмг келдг. Тегəд, аакин ухаһар болхла, би манҗ эс болвчн «номин сүүр» цаһан цаасн деер бичдг дасҗанав. Тиигхлə бурхнд буру йовдл һарһҗахшив. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-6)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Кѳвүн школд сурхларн хурлд бəəснлə əдл, нимгн цаасн деер, намчта тамһ ном бичдг дасх. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

22. Текстин тасрха:

Ѳдгə цагт Зурһана школд ик зунь гүн номта, баһ классмудт Элстин багшин училищ чилəсн, шишлң эрдмтə баһчуд кѳдлнə.

Зурһанд нəəмдгч класс күртл бəəнə. Терүнə хѳѳннь кѳвүд-күүкд Ханатын дундын школд орна эс гиҗ Элст, Волгоград болн оңдан балһсдын дундын шишлң медрл ѳгдг сурһульд орна. Эндəн келхд, цааранднь теднə ѳмн ямаранчн медрлин үүдн секəтə. Ода захаснь авад хəлəй, Убушиев Эренҗəнə хойр күүкнь Хальмг государственн университет чилəв. Бося Эрендженовна багшнрин медрл ѳѳдлүллһнə институтд кѳдлнə. Евдокия Эрендженовна болхла хальмг кел, литератур болн тууҗ номар шинҗлəгч институтд научн кѳдлəч болҗ кѳдлнə. Убушиев Эренҗəнə наадк зурһан үрнь номан тѳгскəд, селəнə эдл-ахун халхар кѳдлнə, əмтн сүл һарсн хойрнь ода бийнь школд сурна.

Чокан Дорҗин зурһан үрдүднь бас бийдəн зѳв сурһуль-эрдм дасҗ, олн зүсн специалистнр болв. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-10)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Өдгə цагт Зурһана школд ик зунь гүн номта, баһ классмудт Элстин багшин училищ чилəсн, шишлң эрдмтə баһчуд көдлнə. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

23. Текстин тасрха:

XIV зун җилд Чингис хаана имперь тарсмн. Терүнə хѳѳн деед моңһлын, дорд моңһлын болн Дѳрвн ѳѳрдн нойдуд зун шаху җилд тасрхан угаһар хоорндан ноолдҗ йовсмн. Теднə хоорндан дəəлддг уршгнь - Китд ордг хулд – гүүлгə келһнə хаалһ бəəсмн. Тер нойдуд Китдт аду күргҗ хулдад, тендəс ке-сəəхн эд-тавр, теднəс килмҗтəнь нернь туурсн китдин торһн бəəсмн. «Хар яста болн угатя малчнр нойдудынь ке-сəəхн эд-таврт дурта седклинь хаңһахин тѳлə, эврəннь мал-герəн болн əмəн геедг бəəсмн».

Моңһлын хулдхар седсн мѳрдин тонь, Китдт кергтə мѳрнə тооһас олн бəəсмн. Тегəд китднр нег дəкҗ мѳрд хулдҗ авсн нойнасн авлго, хойрдгчаснь һурвдад хулдҗ авхларн бас оңдан нойнаснь авдг бəəсмн. Тиигдг уршгнь ил медгднə: моңһл нойдуд нег-негндəн үлү үзəд, мейəрклдəд, нег-негнəннь бахлур автха гиҗ китднр тоолдг бəəсмн. Хоорндан ѳшəрксн отг-əңгс чидл уга болхмн.

Зуг XV зун җилин дундурт Дѳрвн ѳѳрдин Тогун нойн Моңһлыг кевтнь гишң негдүлсмн. Терүнə кѳвүнь Эсен Китдүр дə босхад, теднə цергинь диилəд, Китдин Ин-Цзун императоринь əмдəр кел бəрҗ авсмн. Тегəд китднр Дѳрвн ѳѳрдт таасмҗта, седклинь хаңһасн бооца кесмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»- 11)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Терүнə кѳвүнь Эсен Китдүр дə босхад, теднə цергинь диилəд, Китдин Ин-Цзун императоринь əмдəр кел бəрҗ авсмн. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

24. Текстин тасрха:

Түрүн болҗ Дѳрвн ѳѳрд əмтн XVI-XVII зун җилмүдин хоорндаһур орс меҗə һатлҗ орҗ ирсмн.

Тер цагин орс документсəр болхла, теднə нернь – хальмг. Хальмг гисн үг орс келнд орчулхла – салсн, тасрсн, əңгрсн болҗ һарна. Тернь Түрг келнəс орҗ  ирсн үг болҗ һарна. Эврəннь уңг-тохмин һазрас тасрад, орс һазрур орҗ ирсн Дѳрвн ѳѳрд улсиг, хам-хоша бəəсн түрг келтə улсас негнь: «Хальмг» гиһəд келчкҗ кевтə. Тиим тѳв болн чикəр келчксн уршгар, тер нернь – келн-əмтнə хойрдгч нернд хүврəд, бəəһə бəəҗ уңг-утхин неринь түлкҗ һарһад, келн-əмтнə йосн нернд хүврсн бəəдлтə.

1608-гч җилд тер элчнртə орс хан Василий Шуйский харһад күүндвр кесмн. Терүнə хѳѳтн җилднь хальмг нойдуд Әрəсəд итклтə бəəх андһар тəвсмн. Тер учрас кѳлтə, 1609-гч җил, хальмг келн-əмтн Әрəсəд эврəннь сəн дурарн орҗ ѳгсн җил болҗ тоолгдна. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-12)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Терүнə хѳѳтн җилднь хальмг нойдуд Әрəсəд итклтə бəəх андһар тəвсмн. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

25. Текстин тасрха:

XVIII зун җилин хойрдгч ѳрəлднь ѳмн үзгин теегиг орс крестьянмуд эклҗ эдлсмн. Терүнə салькн хальмг теегт бас ирсмн. Нүүҗ ирсн крестьянмуд эмнг һазрмуд хаһлад, малын идг баһрулад, нойн болн зəəсң улсин ору баһрулад ирв. Дəкəд орс правительств тедниг дорацулад эгл церглəчнрт хүврүлхəр зүткв.

Терүнд икəр һундсн «цаһан ястнр» нуувчинəр хəрү Моңһл орҗ нүүхəр харңһу «хар ястнриг" догдлулв. Дəкəд тенднь, эврə Зун һарин орн-нутг бүрдсн бəəсмн.

Хальмгуд Иҗл мѳрн һол тал нүүснə хѳѳн, XVII зун җилд Джунгарск государств бүрдсмн. Моңһлын деед бийдк үзгт, Дѳрвн ѳѳрд əмтн ик кезəнəс бəəршдг бəəсмн. Тер эргнд дѳрвд, торһуд, хошуд болн цорос улс малын идгəр нүүһəд бəəдг бəəсмн. Теднə келнь невчк ѳвəрц болвчн, хоорндан күүнддг, ѳѳрхн цуста улс бəəсмн. Дарунь тедн ниилəд, нег ѳѳрд келтə Джунгария гид горн-нутг болсмн. Дѳрвн тохм ниилсн тѳлəдəн, Дѳрвн ѳѳрд гидг нер зүүсмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-15)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Дəкəд орс правительств тедниг дорацулад эгл церглəчнр хүврүлхəр зүткв. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

26. Текстин тасрха:

1648-гч җил торһуд тохмта Зая-Пандит ѳѳрд келнə бичг «тодо бичг» гиҗ бүрдəсмн. Тер бичгəс иштə Зая-Пандит Тѳвд келнəс ѳѳрд келнд кесг ончта ном орчулҗ һарһсмн.Тѳвд орн-нутг кезəнəс авн делгрсн культурта орн-нутг бəəсмн. Тегəд Зая-Пандитин нилчəр ѳѳрд улс олн зүсн медрл авсмн.

Моңһл келнəс ѳѳрд келнд Зая-Пандит Зүн һарт чигн олзлгддг Закана хураңһу орчулсмн. Тер ѳѳрд-хальмг үзглл бичҗ һарһв. Тер үзгллəр хальмг теегин үрдүд сурһуль дасдг бəəсмн. Иҗл мѳрн һол деер бəəсн хальмгудур Зая-Пандит бас ирсмн. «Тодо бичгəр хальмг теегт һурвн зун шаху җилд бичдг болн умшдг бəəсмн. Зуг 1924-гч җил хальмг баһчуд орс кел дасхд амр болтха гисн деерəн орс келəр дамҗулад европейск кел, культур медхд тусан күргх гиҗ санад, хальмг келн-əмтн орс алфавит авсмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-16)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Моңһл келнəс ѳѳрд келнд Зая-Пандит Зүн һарт чигн олзлгддг Закана хураңһу орчулсмн. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

27. Текстин тасрха:

Алдр Тѳрскнə дəн эклхд Ока Иванович Улан Әəрмин кавалерин инспектор бəəсмн. Тиигхд Ока Иванович җирн хойр наста бийнь дəəнд орхар зүтксмн. Деед ар үзгин фронтд 8-гч əəрмин командующийд тер батлгдҗ дəəллдсмн.

Тер җаңһрта цагла Ока Иванович Рига болн Крустпилс балһсд харслһнд орлцад, самолет хадг зенитн товсар танкс хамхлдг эв-арһ эн түрүн болҗ олзлсмн. Зенитн товин сумн түрүн авгтан оңдан товар болхла хурдн нисдг тѳлəднь танкиг ивтлҗ хаһлдг бəəсмн. Хѳѳннь Ока Иванович Псков балһс харслһнд бас орлцсмн.

Генеральн штаб болн дəəнə харслһна наркомст тер кемд цааранднь мѳртə церг эн дəəнд олзлҗ болх угаһинь селвгцҗ күүндвр кеҗəсмн. Кесг тоомсрта дəəнə начальникүд, эн икəр техник олзлгддг дəəнд мѳртə церг тушаһан хальдахас биш, тусан күргҗ чадшго гиҗ зүткҗəсмн. Кесг җилин туршарт  Улан Әəрмин мѳртə цергин генерал-инспектор йовсн Ока Ивановичин медрл болн терүнə селвг олзлхар Москваһур дуудҗ авсмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-33)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Алдр Тѳрскнə дəн эклхд Ока Иванович Улан Әəрмин кавалерин инспектор бəəсмн. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

28. Текстин тасрха:

Хальмг бичəчнр дунд бас нег шамдһа шүлгч, бичəч болн драматург – Балакан Алексей. Җирдгч  җилин эклцəр «Юность» гидг журналд «Һурвн зург» гидг түүк барлгдснас нааран цугсоюзин болн республиканск дегтр һарһачнр тасрхан уга гишң Балакан Алексейин үүдəврмүд барлҗ һарһҗав. Сүл җилмүдт энүнə бичсн наадн мана Хальмг драматическ театрт җил болһн гишң тəвгднə.

«Экин зүркн» болн «Правительственн даалһвр» гидг хойр нааднь болхла орн-нутгин кесг театрт тəвгдсмн. 1979-гч җилин чилгчəр эн хойр наад бичснднь Балакан Алексейд Хальмг АССР-ин Государственн мѳрəн лауреат гидг күндтə нерн зүүлһгдсмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-53)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Сүл җилмүдт энүнə бичсн наадн мана Хальмг драматическ театрт җил болһн гишң тəвгднә. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

29. Текстин тасрха:

«Бамб цецг» - «кишгин цецг» гиҗ мана ѳргн теегт тер ке сəəхн цецгт нер ѳгсмн. Апрель сарин дундурар җѳѳлкн кѳк ноһан заагт улан, шар болн хар зег нəəхлҗ маниг дуудна. Хамг орчлңгин əмтн цуг кевтəн күлəҗəсн хавриг, хальмг əмтн кезəн-кезəнəс нааран ицҗ, улм икəр күлəдг бəəсмн.

Ансамбль «Бамб цецг» һазрин кѳрснəс бултаҗ һарчах цецг мет, хальмг олн-əмтнə билгəс бүрдсмн. Һучдгч җилмүдин дундурас авн олн-əмтнə олимпиад җил болһн селəн, район болһнд эклəд, тенд йилһрсн билгтə дуучнрнь болн биичнрнь шинəс тосхгдҗəх хотл балһсн Элстүр əмəлтə мѳр унсн, ярндгта тергн деер, нам зəрмнь темə унҗ ирдг бəəсмн. Тер кемднь хуурин хѳѳн һарсн теңгрин ки мет дүд цаһан ишкə гермүд Элст балһсна эргнд то уга олн болдмн. Гермүд хоорнд улан, шар, хар, кѳк зүстə хувц ѳмссн əмт үзхинь, хаврин тег бүрксн бамб цецг мет сəəхн билə.

Ансамбльд эрдмəн үзүлхəр ирсн улс биш, нам хотдудас тедниг һəəхҗ ирсн улсин бийнь, тиим ке сəəхн кесг зүсн эрəтə хальмг хувцан ѳмсдг цаг бəəсмн. Улан дарцгуд, ишкə гермүд хоорнд татсн транспарантс, лозунгс бас күчр гидгəр нəəриг кеерүлдг бəəсмн. (Бадмин Алексеиин «Теегин Республик»-64)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хамг орчлңгин əмтн цуг кевтəн күлəҗəсн хаврин, хальмг əмтн кезəн-кезəнəс нааран ицҗ, улм икəркүлəдг бəəсмн. (ТР)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

30. Текстин тасрха:

         Ноонин ик цаhан гер, олн зүсн ѳлг-эдәрн таг дүүрң битхрәд бәәнә. hурвн ик шар-цоохр җиңндг оньста авдрмуд дурндан багтм баран хойр давхр үстә кевсәр бүркәтә, ацата тергн мет күрдәhәд бәәнә. Баран, Ноонин орндг хойрин хоорнд хар модн шкаф деер олн-зүсн шүтә, зәңгәс, эркд залчксн орт-харш бәәнә. Шкаф туск термин толhаст рамкта бурхд ѳлгәтә бәәнә. Улан шкаф тус деернь үннәс бооhад орксн биилүлдг, ик әәмшгтә «Ямн даh», «Мах-hал» гидг бурхд залата бәәнә. Сүртә, болхла гиhәд тѳгәлңгднь чимг унулҗ.

         Барун бийднь ууhн күүкнәннь ѳндр болн ѳргн орн, цоохр лааңк кѳвәтә девскрмүд, балталҗ ширсн ширдгүд бәәнә гисн кевтәhәр давхрлад ясад орксн кевс, маралҗар бүркәтә җавдаhад бәәнә.

Бата Ноонин барун биид кесг: сүк, шаавр, арhмҗ, деесн заагт хумсан зуусн мисс болад чогчиhәд суув. Ода намаг Ноонин кѳвүд кезәнь ирҗ зована гих ухан Батад тоб болад одв. (Эрнҗәнә Константина «Һалан хадhл» - 25)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Барун бийднь ууhн күүкнәннь ѳндр болн ѳргн орн, цоохр лааңк кѳвәтә девскрмүд, балталҗ ширсн ширдгүд бәәнә. (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

31. Текстин тасрха:

         Цал буурл сахлта цаhан ѳвгн, сард hурв мацглдг билә. Сарин 8, 15, 30 hурвн ѳдр. Мацглдг ѳдрән ѳрүн гү тәвх кемд «үд авна» гиhәд тавгт эс гиҗ тәрлкд шар тоснд hуйр нүдәд идчкәд, маңhдур ѳрүн күртлнь цәәhәр дамҗг авад бәәдг бәәсмн. Маңhдур ѳрүн мацган тәәлтән әмтә юм алх, хар санх йосн уга-килнц болх. Тер ѳдрән оньдин маань умшдмн.

         Ик шар цоохр күрдиннь ут зег бүчиг барун hариннь дунд хурhнд ѳлгчкәд, эркә, хумха хойрарн эркән эргүләд – ѳдрин дуусн дуулад маань умшдг билә.

         Отхн кѳвүнь Бата аавинь ѳѳр чѳкләд суучкад ѳвгиг дахад – «Миңhн зеевә» дуулна. Тер миңгн зеевән үгмүдинь Бата биш, ѳвгн, нам гелнгүдин бийснь меддмн биш. Тернь тѳвд келәр бичксн ном, тенүгиг давтад, умшад бәәхлә килнцәс хѳѳhдмн гиҗ гелңгүд, ламнр, әмт меклдг бәәсмн. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» 14)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Цал буурл сахлта цаhан ѳвгн, сард hурв мацглдг билә.  (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

32. Текстин тасрха:

         Бер тѳгрг хүрсх махлаhан  авад Батад бәрүлчкәд, даальңган орулад герин дунд тәвчкәд, тәкәтә зулин ѳмн нег цаасн мѳңг тәвәд, дун угаhар hурв мѳргәд, зурхачин ѳмн сѳгдв.

         Зурхач ѳмнән бәәсн җодварн әәдс ѳгв. Берин тәвсн дальң дотр нег бортх хальмг әрк, цаhана боорцгин дееҗ: хуц, җола, мошкмр боорцгин hурвн тоhш бәәнә.

         Зурхач даальң нег хулс гиҗ хәләчкәд, берин чирә хәләв.

         Теглг нурhта, цусн улан халхта, хойр ик алг нудтә, хәрд ирәд тавн-зурhан сар болсн бер. Цеңкр ут хувцн деерән, күрң торhн цегдг ѳмсҗ. Цегдгин ѳмнк буран «бееҗн хотн» зеегин хатхмр мисхл, зулин герлд гилвкәд бәәнә. Хойр кѳк махн деернь кир уга дүд  цаhан ѳргн зах шавшҗ, захин дор ирмгатнь зурхачин ѳмнк  эркнә иҗл шур гилилднә. Эн хувцндан бер сәәхн зокҗ. Тәв hарсн наста тарhн хар зурхач, әрвңгдән тулад луглиhәд сууна. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» 78)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Тәв hарсн наста тарhн хар зурхач, әрвңгдән тулад луглиhәд сууна.  (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

33. Текстин тасрха:

         Арвн хойр часин алднд домбрин дун унтрад, шуган тѳвкнәд нәр җиирәд тарв.

         Кѳвүнәд кѳшгин ард күүкн hанцарн үлдв. Хойр-hурвн күүкд улс үлдәд күүкнә күүкн хувцинь тәәләд, бер хувц ѳмскәд, үсинь хойрар хуваhад, шиврлг зүүлhәд оркв. Теднәс нег бер hарад күргүлин улсас нег залу, күргн хойриг дахулҗ авч ирәд чансн хѳѳнә ѳвцү тәвҗ ѳгв. Теднәс кен түрүлҗ хустг шатаснь ѳвцү тәвҗ ѳгв. Теднәс кен түрүлҗ хустг шатаснь ѳвцү утлад цуhараднь амсулв. Күргүлин күн hарв. Күргиг үлдәҗ авад:

         -Һанцар йовснтн болҗ. Ода эндрәс авн герин эзн болвч, гергнчн тер, кѳшгин ард бәәнә! – гиhәд ясчксн орн талнь зааhад, шам унтраhад, үүдинь хаачкад хойр-hурвн күүкд улс кѳвүнә герт кү шидрдүл уга зѳвәр удан манад чиңнҗәhәд, шивр-шивр гилдәд, инәлдәд тарад хәрцхәв. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» 53)

         Күүкн, күргнәннь чирә-зүсинь, бән-бәәҗ иҗлдәд хѳѳннь оч үзх…

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Күүкн, күргнәннь чирә-зүсинь, бән-бәәҗ иҗлдәд хѳѳннь оч үзх… (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

34. Текстин тасрха:

         Шуурhн тер сѳѳhән ѳр цәәтл эгзңнәд уульн-дуулад бәәв. Цаhан күүкдтәhән хувц-хунран хагсаhад, әмтнд буг болад хонв.

         Ѳрүнднь шуурhн тогтсн деер эрт йовхар үкрмүдиг hарhад тухла, хулсн хашад даарад хонсн ѳлн үкрмүд мѳѳрлдәд hарч ѳгш. Муузра Бата хойриг басл икәр зовав.

         Хотна залусар нѳкд авад ээрлдә бәәҗ, үкрмүдиг үвлзңгәс зааглад авад hарhв. Тер кевтән ца зо деер hарад ирхлә, курмг хату цасн деер орад хонсн кѳвкр цасн тѳгән тавгла наалдад, ик-ик тах урhад, тѳгәс дуhрдган уурад, цанчлад цармуд муурлдад әрә кѳндрлдәд ирцхәв.

         Арh уга, муурсн цармуд эн кевәрн ѳмн нүүрт күргдг бәәдл уга. Малмудан ацата тергд барадулад зогсачкад Муузра Басң хойр цармудиг тәәләд, нег цар ярмтаhинь тууҗ авад хәрү ирҗ хонсн үвлзңгән темцв. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» 57)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Шуурhн тер сѳѳhән ѳр цәәтл эгзңнәд уульн-дуулад бәәв. (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

35. Текстин тасрха:

Буурл ѳвгн отхн кѳвүhән дахулад, тедүкн бәәсн орс селәнә ѳмн захин уульнцд бәәсн Гришкин ик кѳк нохала hувдлдәд орад ирв.

Томh сахлта ик хар залу Гришк цевр ик хораннь дунд бәәсн ширә деер кесг ааhс, тәрлкс, ухрмуд, серәс тәвчксн хотан уух бәлдтә, бичкн күүкдләрн наадад сууҗ. Олн зүсн орс хотин үнр каңкнад бәәнә. Гер дотркнь цаhан цердәр будата. Дор иргәсн күүнә ээмцә шаху кѳк ширәр ширдәтә. Деерк завгинь: такан тавг дуралhад, модна хамтхас зурад кеерүлҗ. Сарул болн цевр. Һазак хораднь эңгдән халгдта ик орс беш бәәнә. Бешин ѳѳр, эрс дахулад кесн зурhан давхр тәвц деер олн зүсн сав-саңх гилилдәд бәәнә. Эднә суусн ик хорад: шил тольта хар модн шкаф, комод, ик гидг нүр гер, кесг зүсн урhмл цецгәс дала, дала болсн зургуд, зузан-зузан дегтрмүд чигн дала.

Хальмгуд дунд ѳссн, хальмгин авъяс меддг, хальмг келтә орс гер-бүл кесг юм келәд шууглдад бәәцхәнә. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» 94)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Һазак хораднь эңгдән халгдта ик орс беш бәәнә.  (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

36. Текстин тасрха:

         Бата шин хувцдан теврәд бааньд биян уhахар hарв. Теврҗ йовсн хувцдань таанград сәәхн үнр hарад, бааньд күрл уга ѳмсчк дурнь күрәд адhад йовна…

         Тиигәд Бата советин, улан тоосх школд шаңhаhар орад, седклән тѳвкнүләд, күслән күцәд, күчр гидгәр үнн седклән тәвҗ кинәд сурв.

         Хальмг, орс, маңhд, шин җирhл, шин таньлмуд, иньгүд дала болв.

         Саак хурл деер hардг школин кѳвүдлә әдл нег-негән дѳѳглх, ноолдх юмн уга. Цуг ниицңhү, тааарта. Олн-олн иньгүдәс ончлсн негнь: үлдчнә байнд заргдҗ йовад ирсн Коля (Кольчи) гидг кѳвүн болв. Хамут хамутан таньна гишңгәр Бата Коля хойр ам авлцсн иньгүд болв. Хоюрн нег партд сууна, нег ааhта-шаңhта, хамдан эсвән кенә. Тиигәд ик шунмhаhар хоюрн дасад сән темдгтәhәр школан тѳгскв. Тиигхд эн улан школиг «Юрковой нертә ШКМ» гиҗ нерәддг билә.

         Хальмг таңhчин эрдм герлин нарком эн ШКМ сәәнәр тѳгсгсн улсас йилhәд зурhан сара медрл ѳѳдлтин курст орулад, Шарту балhсн тал ѳѳдән сурhульд орулад, тер йовулх болсн улсин тоод Бата Коля хоюрн бичгдв. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» 158-159)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хальмг, орс, маңhд, шин җирhл, шин таньлмуд, иньгүд дала болв.  (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

37. Текстин тасрха:

         Халулдг нарна күчнь улм-улмар номhрад, серүн салькн зәңгән ѳгл уга генткәр үләдг болв. Шуугад җирглддг щовудин әнь соңсгддган уурад ирв. Шалван шавшулад, кѳкрҗ уняртад кѳллә оралддг ноhан шарлад, шимин цорh болдг шилвснь шарлҗн болҗ хумхарад ,сѳѳднь зекүрдг болад бәәв.

         Элстин дорд бийдк боодгин ар, ѳмн хойр тащу бүркәд ик гидг намрин яарм хурҗ.

         Әәмг, нутг селәд болhснас тууҗ ирсн: үкрмүд, мѳрд, хѳд, темәдин хулдвр, сольлцан, эд-таврин гүүлгән, шууглдан, гармуль, татлhн, бичкн кѳвүд-күүкд суулhад дуhрдг карусель, чансн мах, цә хулддг улс чигн щууглдад нир-нир гиhәд бәәңә.

         Бата Кольчи хойр эн яармин улс hәәхәд йовҗ-йовҗ дуhрулд сууhад эргҗ авад, нарн цецгән яс кемләд йовад йовцхана. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» - 159-160)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Шуугад җирглддг щовудин әнь соңсгддган уурад ирв. (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

38. Текстин тасрха:

         Ѳндр бор цомгуд, ѳргн Иҗлин нүр-герт ѳңгән үзҗ ,ѳрүн үд угтҗ дүңгәлднә. Ора деегүрнь ѳрүн болhн ѳткн будн үмсҗ халhрна. Эн ѳргн кѳк цомгин ѳрчднь дарчксн тииз болад Шарту балhсн олн зүсәр солңhтрҗ унәтв. У сарул уульнцснь ора деегүрн торhн гѳлм мет сараглулҗ татсн суңhуд дораhур җиңнсн шар цоохр трамвай, машид җиңгр-җиңгр гиҗ сольвлдна.

         Бата Кольчи хойр дааhн мѳрн эргҗ ирш уга аhута олн давхр герүр ирцхәв. Корпус болhнинь  хашалҗ тәрсн олн зүсн цецгәс – « Хамаhас ирләт?» гисн бәәдлтә хамрар үнрән орулҗ геклдҗ каңкнна. Шалв ноhан заагур цорh кеҗ матилhсн тѳмр турбасар киитн булгин усн шор-шор гиҗ турлгна. Гер кедү давхр, кедү хоратань медгдхш. Шилләд, ширдәд, ѳңглсн шанаснь, шар нарна толя халхлҗ сүүдрән тусхаҗ ѳңгәлднә.

         Яhсн сәәхн кецв! Яhад иигҗ сиилүлсмб? Күүнә hарар эс кегдх юмн угаҗ! Күн, күүнәс урн, үнтә юмн уга! – гилдәд hазаhурнь hәәхәд йовҗаhад, олн давхр үүдсинь секәд орцхав.

         Ѳвәрц сәәхн үнр hарсн болад одв. Олн зүсн сәәхн ѳңгтә hольшг улс орҗ hарад сольвлдад бәәцхәнә. Тѳгәлңгдән намч, шур-сувсн болад нүдн хальтрад бәәнә. Эднә ишкәд зогсҗасн полнь, шар цоохр чолуhар шатрин бетк эрә hарhад шахн термләд орксн, давхрг уга hоста күн хәлтрәд одмар дошиhәд бәәнә. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» - 187)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Олн зүсн сәәхн ѳңгтә hольшг улс орҗ hарад сольвлдад бәәцхәнә. (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

39. Текстин тасрха:

         Колхозин ардк цаhан элстә шар эргин гиҗг деер дала болсн олн зүсн сәәхн, сәәхн хувцта кѳвүд, күүкд, нег-негнәннь белкүснәс теврлдәд цувад орксн «хорма-хотн» гидг наад наачацхана. Бата эн нааднд бичкнәсн авн дурта. Тедниг толhалҗ харсг болҗ йовхнь мел Зандан бәәдлтә. Бата теднә нааhас hолар гүүhәд, шарлҗн заагур җивәд хәләнә, Занда минь. Ардк теврлдәтә улсаснь таслад булаҗ авхар дәврҗ йовхнь: Шар сатья башмгта ,кѳк цемгн шалвурта, цаhан торhн киилгтә, балhснас ирсн бәәдлтә сәәхн хо-цаhан кѳвүн. Зандата хоюрн бий-биян хәләлдәд хошад hаран холвад бәрчксн: «Эмәлтә яңhрцг, эмәл уга яңhрцг» гилдәд альхнасн атхсн hармудан тәвл уга, бүтү дораhарнь орлдад, нурh-нурhан харhулдад, эрглдәд , ноолдлдад, инәлдәд бәәцхәнә.

         Батан зүркнь «кирд» гиhәд, бәәснь бийнь ирвәтрәд, хойр нүднь икдәд одв.

         Элстә шар эргиг эрстнь давшад hархар седәд давшна. Эргин орад ѳѳрдәд, теднә шуган соңгсгдад ирхлә, элсн нурад хәрү шувтрад Батаг теднд күргүлхш.

         Тиигәд кесг дакҗ, давшад, кесг дакҗ шувтрад, усн, цасн болад, кѳшәд, кѳйрәд-Занда!!! гиhәд хәәкрхләрн ѳсрәд серв. (Эрнҗәнә Константина «hалан хадhл» - 274)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Бата эн нааднд бичкнәсн авн дурта. (ҺХ)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

40. Текстин тасрха:

Кезәнә бәәҗ, кесг җил ѳмн, hазр деерк улс баатрмуд бәәҗ, татдг кѳлгнь уул мет болна.

Минь эн Шарадын цоңхин ар девсңгд Манц гидг гергн бәәҗ.

Хорта дән болад, Манцан залунь бәрәнд тусад, алгдна.

Эңкр залуhан хәәhәд Манц делкә ниргүлнә. Уульх-үрсх юмн күүкд күүнд уга. Тер бас учрта. Үүд-түүд күргдго ѳңгтә цаhан эмтә бәәҗ.Түүг түркчкхлә, ямаранчн күн эргҗ одх зѳвтә болна.

Тер болад, уул мет темәhән татҗ авад, орудын  ус хаадг күрзән тәвҗ авад, гергн залуhан хәәhәд hарна.

«Герин ѳѳр дарсн болвзго» - гиҗ санад, ѳѳрхнәс экләд hазр сиичнә. Малтсн hазртнь Шарадн hол тогтна, авад шивсн шавртнь эн цоңх болҗ тохрна.

Ики тер адрг-бусрг үзҗәнч? Түүг бас Манц гергн малтсн юн гидг.

Хар Сала, Согин Сала, Дармин hол - цуг тер гергнә малтсн hазр. Болв, залуhин цогц олдҗ ѳгдго болна. Арh юундв, - гиhәд, Чолун хамрин ѳндр деер hарч зогсад, ботхан хәәсн иңгншң, эңкр иньгән хәәҗ гергн хәәлнә.

Тер күүкд күүнә хойр нүднәс асхрсн hашута хар нульмсн ѳмәрән урсҗ гүүhәд; үзҗәнч, тер ѳмнк кецд күрәд, хәрү цокҗ тогтнад, дорагшан деегшән асхрҗ делгрнә.

Хорта нульмснд hазр урсад хотхр, сала болад, хѳѳннь hолд хүврнә. Энчн тиигҗ hарсн hол болҗ бәәнә.

Залудан әрүн эңкр Манц гергнә хорта нульмсн hазр урсхҗ hол кеснднь Манц нер ѳгсмн. [Манцин цаһан ташу 8]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Тер болад, уул мет темәhән татҗ авад, орудын ус хаадг күрзән тәвҗ авад, гергн залуhан хәәhәд hарна. [МЦ-8]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

41. Текстин тасрха:

         Бавлдр барун бийәгшән зеврк хәләҗ оркад, Манцаг үзв. Чолун цаhан бахн түшәд, җѳѳлн хойр нүднь некҗ сурсн, гейүрсн күүкнә ѳмнәс марзаҗ инәhәд, нүдән чирмв. Манца хурhанрн докъя ѳгч би талан дуудв. Бавлдр нүдәрн хәәҗ оркад, бүрә бүшкүр тачасн күрң бүшмүдтә күүк нүдәрн дуудв. Тернь айсан татн йовҗ бсад, hардачин ѳѳр ирҗ зогсв. «Чи hард», - гиҗ чикнднь келәд, хооран цухрв. Күүкн Бавлдрин ормд зогсад, еңсг айсан татулв.

Үкс-үкс ишкәд, Бавлдр күүкн тал ѳѳрдв. Манца ѳмнәснь hаран сарсалhҗ делсн ирв. Эн хойр hар-hаран бәрлдә, эвтә биилҗәсн улс заагт орв. Теегин салькн болҗ медгднә: нисснь чигн, дошснь чигн медгдхш, негл кѳләрн әрә полд күрсн болад бәәнә. Хойр hарарн деләд орксн цагтнь хар шовуна җивр болҗ медгднә. Эргәд –дуhрад оркхла эрвәкә мет гиигн болна. Кѳвүн-күүкн хойр нег кииhәр киилсн, яhсн-кегсән мартсн, уласн байрта чирәтә улмтҗ биидән диилгдв. [МЦ-34]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Күүкн Бавлдрин ормд зогсад, еңсг айсан татулв.[МЦ-34]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

42. Текстин тасрха:

Манца толhаhан ѳкәлhәд, башрдҗ зогсв.

Тѳѳлг болсн тѳгрг бичкн чикнәснь авн ѳңгтә цаhан чирә күртлнь күрңтҗ улав. Заяни җѳѳлн хәләцтә хар нүдән ѳѳдән ѳргәд, нәрхн ут күзүhән hоолҗ зогсв. Бокта хәврhәснь зервк хәләв, хәлән тогтн тусад зогсв: зург болҗ зогссн күүкнә бәәдл hәәхәд, кѳл-hарнь генткн  унтрв. «Манцаг ода күртл бичкн гиhәд йовдг: энтн нам гиҗгтә күүкн болҗ одсн бәәҗ». Күүкн түүг медҗәхш, толhаhан сегсрҗ оркад, ѳмн кевтән болв. Ѳндр цаhан маңна деернь, барун таласнь бичкн хар баг үсн салькнд делсҗ наадв, hо сәәхн хамрнь дару-дару киилсиг дахҗ кѳндрв, бичкн хойр урлнь бамб цецгә болҗ әрә дагҗңнҗ чичрв. Шоврh цаhан ѳргәр эн чирә чилв.

Манца аврдгч класст сурчах, школд ордг күүкн. Үвләс нааран эднә класс агрономическ сурhуль даса. Дасмҗ авхар сурhульчнр ода тәрә тәрлhнд кѳдлҗәснь эн. [МЦ-19]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Манца толhаhан ѳкәлhәд, башрдҗ зогсв. [МЦ-19]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

43. Текстин тасрха:

Кооку хаша дотран зогсад, энд-тендән хәләҗ оркад, хурдлад hарв. Үкс гүүҗ одад така-шовуна сара секв. Цаhан-цаhан такас цег болҗ шивә дотраhур гүүлдв. Ардаснь hазр бүркҗ бор нуhсд дахлдв. Цань «го-го» гилдҗ hалудын дун соңсгдв. Шовуд цугтан хәәкрлдәд, шуугад хот сурлдҗ аhар ээдрәв. Гергн талын сарад хурдлҗ орад суулhта будя hарhҗ hазрт цацв. Хәәкрлдҗ бәәсн шовуд, буудяhар аман бѳглҗ тогтнлдв.

Шовудын хот идҗәх ә соңсад, ѳѳрк сарад бәәсн hахаснь чишклдв. Кооку адhмар герүрн орҗ ирәд, hал деер буслҗасн хотыг ик суулhд кеҗ авад, чирдәhәд, hахас тал ѳѳрдв. Ут идш тәвәд, хотан кеhәд, модар хутхад, кѳргәҗ оркад, хашан үүдинь тәәләд, hахасан hарhв. hурвн бодң бухҗ hарад, идшиг тѳгәләд авв. Хотнь таасгдсн учрар, таңнаhан тамшлдҗ, хорҗңнлдҗ шуукрлдв. [МЦ-47]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Кооку адhмар герүрн орҗ ирәд, hал деер буслҗасн хотыг ик суулhд кеҗ авад, чирдәhәд, hахас тал ѳѳрдв.  [МЦ-47]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

44. Текстин тасрха:

Манцаг үдин хотд ирхлә, Кооку така-шовудтан экләд үдин хотынь ѳгчәҗ. Хот уудг герт орҗ ирәд, үдин хот белниг үзәд, күүкн гүүнәр саналдҗ зогсв.

Кооку орҗ ирәд, стол деер хотан тәвв. Эцкнь үдлә ирсн уга. Хоюрн сууhад хотан уув. Экнь эрт чиләhәд, күүкндән келв:

 - Эн ааh-савиг авад стол деер овалчк, дәкәд уhанав, цол уга. Үкрән оч саах кергтә.

Тиигҗ келәд, Кооку босхар седв. Манца ээмәснь дарҗ суулhв:

 - Боодг орҗ үкрән саахмч?

 - Үдлә цааран-нааран үкрмүд кѳѳhәд бәәхм биш. Дорнь сааснь амр.

 - Тер үснә тѳлә бүкл хойр дуунад йовхмч?

 - Бааҗа, колхозд кѳлдг цагтан, герән яhад бәрәд бәәдг биләт?

 - Тиигхд эдү мет мал-гер уга биләвидн. Негхн үкриг саахд юн бәәх билә!

 - Агроном күн бәәсн ода герән эргсн гергн…

 - Ода яахв, Манца, цагин эргц.

Ээҗин нүднь гилвкәд, чирәнь улаhад, бийнь баhрад, сәәхрсн болад одв.

 - Кѳдлмшән юңгад хайвт?

 - Бий?

 - Та…

- Гер дотр кѳдлмш кен кехмб? Колхозд кѳлдх биш, эврән даңдад үкҗ бәәнәв. Эс үзҗәнч?

- Уга, би үзҗахшв. Кезәчн кѳлдмш келгәтә, даңдҗах болҗ медгдхшт.

 - Медш угат. Ѳрүнднь боснат – цугтан белн, ѳдртнь ирнәт – дәкәд белн, асхн ирнәт – бас белн. Намаг кезәнь, яhҗ кѳдлдгиг кен медхв? Күн мед уга, зуг hанцхн харңhу сѳ, халун ѳдр меддмн. Цугтнь хайчкад колхозд оч кѳдлснь нанд нам деер билә.

- Хай!

- Хай? Келхәс амр юмн уга. Тадн яахмт? Мал-гер яахмб?

- Бидн эврән бәәhәд бәәхвдн.

- Оратҗ одв-яhв. Эн ярмаhас гетлнә гидгнь нанд ода күчр. Кѳдлдг цагт ямаран амр билә! Үкрән сааhад hарhчкад, чамаг детсадт күргчкәд, кѳдлмштән йовҗ оддг. Асхн ирәд, күүкән авад хәрҗ ирәд, хот-хоолан кеhәд уучкад, амрад кевтдг.  [МЦ-50]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хот уудг герт орҗ ирәд, үдин хот белниг үзәд, күүкн гүүнәр саналдҗ зогсв. [МЦ-50]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

45. Текстин тасрха:

Күүкн гүүhәд hарч одв. Козлдур сууҗ эс чадад йовдңнв. Удсн уга Бокта орҗ ирв.

 - Эн юн гидг юмб? – гиҗ Козлдур стол тал заав.

Стол деер кевтсн газет үзҗ оркад, Бокта учринь медв.

 - Би чамас сурҗанав!

 - Газет.

 - Уга,эн.

 - А, мини статья. Ямаран болҗ гиҗ саннат?

 - Чи нанар наад бәрхәр седҗәнч?

 - Танар наад бәрх санан нанд уга, үгиг үнәрнь келх кергтә. «Үннд – үкл уга» гидг.

 - Ямаран үнн? Юн-күүhинь медл уга айстан бүкл таңhчд неринм яhад буурулвч?

 - Би тана нер буурулсн угав, та эврән бууруллат. Дегәд бичә хәәкрәд бәәтн, зѳвәрн күүндий.

 - Чамта ямаран зѳв бәәдм! Чамла әдл улсла күүнддг күн бишв, кабинетәсм hар!

 - Колхозин правляна контор энтн, тана гер биш. Эн герт йосм бидн әдл.

 - Гар гихлә, күүнә үг соңсад hарад од!

 - Козлдур, арhулдтн! Та мини эцклә әдл күнт, намаг соңслт.

 - Чини эцкчнь мини сән иньгм билә. Чи болхла мини ормд суухар үкҗәх ѳздңгч!

Козлдур босад, кѳвүг түлкәд, кабинетәсн hарhчкв. Хәрү ирҗ сууhад, ѳрчән бәрәд, кѳшсн гѳрәсн мет әмсхв. Зѳвәр сууҗ оркад, хоңхан дарв. Сегләтрнь орҗ ирв.

- Эрнцниг!

Парторг Эрнцн дарунь орҗ ирв. Козлдурин бәәлд үзәд, ормаhад, парторг сурв:

 - Козлдур сән болад угайч, чирәчн үмсн болҗ оч.

- Иим улста хамдан кѳдлхлә, үмсн болх биш ѳгрхнь амр юмн.

- Кентәhән цүүгәд орквч?

Ду hарл уга ахлач газет авад, парторгин ѳмн тәвәд:

- Умшлч?

- Умшла.

- Эрнцн, кесгәс нааран хамдан кѳдләвдн, нег-негән меднәвдн. Эн хамг үнний? Чи зуг әрүн седклән кел. [МЦ-67]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Козлдур босад, кѳвүг түлкәд, кабинетәсн hарhчкв [МЦ-66]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

46. Текстин тасрха:

Нарн hазр ээдгән уурад, ѳдр ахрдад, сѳ утдад ирв. Үүлн hарад хур чииглв. Удл уга hазрт кирү бәәдг болад, дәкәд hазр цәәлhҗ кѳвкр цасн орв. Ташр деернь цодрад, цасиг hазрла негдүлҗ нигтрүләд, идгин ѳвсиг дарад-хучад хаяд оркв. hазрас мал теҗәл авдган татв. Тегәд тедниг зогсаhад асрх цаг ирв.

Шин татсн нүкнәсн силос зѳѳҗ Манца малд күргнә. Нег дәкҗ эн түдүхн бәәсн hәрән хошт ирҗ йовна. Хѳд хамрарн үнршлҗ, ѳмнәснь тосҗ гүүлдв.

Цаниг йова йовтл, күцлдәд, силос шүүрч татлдад хәрү hарлдад, шар шүдәрн җаҗлдцхав. Хѳѳч ут иштә биил ээмдән үүрсн гүүҗ ирәд хѳѳдиг тараҗ кѳѳхәр адhв. Мал дарцлдад болҗ ѳгч бәәхш. Зогсаҗ чадш угаhан медәд hәрә  үкс гүүhәд тергн деер hарад, бииләрн авад силос цасн деерәhәр цацв.

 - Эргүл, эргүл, - болҗ трактористд эн хәәкрв.

Тракторист машиhән эргүлв. Хѳѳч хойр талан хайв, хѳд тогтнҗ зогсв. Сүл күртлнь буулhҗ оркад цанасн бууhад Һәрә келҗәнә:

- Кукн, үзҗәнч яhҗ хѳн силос идҗ бәәхнь!

- Ик тааста хот кевтә – гиҗ Манца инәв.

Малын хотыг күргчкәд, Манца хәрү hарч йовв. Киитн улм күч авад халх-хамр даарад ирв. Күүкн бееләhән суhлад, альхарн халхан үмгҗ оркад, хар тѳмр күлгән хатрулв. Акад юмн! Зервк үзсн Һәрә, түүнә келсн үг уханас эс hарч ѳгв. [МЦ-86]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Шин татсн нүкнәсн силос зѳѳҗ Манца малд күргнә. [МЦ-85]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

47. Текстин тасрха:

Хѳѳннь нег асхн Манца кѳдлмшәсн эрт ирәд, хот-хоолан уучкад, амрад герин hаза суув. Экнь саран ѳѳр үкр  сааҗ йовла. Күүкн түүнд оньган ѳгч бәәсн уга. Генткн айстан нег хәләhәд оркхла, акад юмн болҗ медгдв. Экн үкр сахар суув. Зуг ѳргҗ, үкрин кѳкнд күрч чадсн уга. Эмкәhән зууhад, хәрү ѳргҗ үзв үкрин кѳкнд күрч йовад, зогсад, hарнь унв. Бәәсән hарhад дәкн hаран ѳргв. Кѳкнд күргҗ эс чадад, усн-цасн болhҗ арhул уульв.

 - Бааҗа, бааҗа яhвч? – болҗ күүкн ѳѳрдв.

- Һаран ѳргҗ чаддган уурув, - гиҗ нульмсан асхрулн бәәҗ келв.

- Бааҗа, би саанав.

Манца суулhинь авад үкрин дор суув. Кѳкнәсн авад хойр-hурв татад орклhнлань үкр хәәрәд орсн, суусн күүкнә hарт бәәсн суулh ик холд оч тусв. Күүкн hазрт кевтсн кѳк бура шүүрч авад улан hалзниг хойр-hурв цокад авв.

- Кукм, хәәмнь, мал цокдмн биш, кишгчнь зәәлҗ одх.

- Мини кишгм hартм, зәәлхмн биш. Эн дала малар үксән кеҗ халhлнат!

- Ода яhнач, хәәмнь. Мал-гер уга бас бәәҗ болшго энчн!

- Мал-гер гиhә бәәҗ гемтәд хуурхла яахмт?

Тиигҗ келәд күүкн уурта герт орҗ одв. [МЦ-54]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хѳѳннь нег асхн Манца кѳдлмшәсн эрт ирәд, хот-хоолан уучкад, амрад герин hаза суув. [МЦ-85]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

48. Текстин тасрха:

Ѳрүн ѳрлә Козлдур Эрнцн хойр саадг үкрмүдән кѳтлҗ одад колхозин фермд ѳгцхәв. Әмтн терзәрн шаhалдад, үнәр келҗәсинь медцхәв. Эдниг дураhад хав-хара биш колхозникүд чигнь үкрмүдән кѳтләд hарцхав. Яhвч соңсҗ дассн юмн, яахв? Арh уга.

Кабинетдән ирҗ сууhад, хойр ахлач ѳрүн үд күртл юмнд одсн уга. Телефо җиңнүләд райком партьд үкр хулдҗ авлhн яhҗ йовҗ йовхиг соңсад, хая-хая фермүр җиңнүлчкәд, цааранднь юн болхинь күләhәд сууцхав.

Фермд, ах саальч болсн Кооку даалhсн тѳр күцәhәд, ахлачд кен үкрән авч ирсиг телефоhар келҗ ѳгәд бәәв. Козлдур, ѳмнән кевтсн ик цааснд хәләhәд авч ирсн күүнә нернә ард темдг тәвәд оркна. Хәләhәд, дигләд оркхлаг, зѳвәр олн улс шиидвр күцәсн болҗ hарв.

Зѳвәр бәәhәд орксн цагла телефо җиңнв. Эрнцн телефо авч соңсад, Козлдурт келв:

 - Церн үкрән авад күрч ирҗ.

Козлдур эс медсн болад, хоңх җиңнүләд, Оля күүкнәс сурв:

- Күн ирәд угай?

- Хойр күн ирчксн бәәнә.

- Неҗәдәр нааран орулад бә.

Колхозникүд цүврлдәд орҗ ирәд бәәцхәв. Хойр ахлач келдг үгән келәд, әәлhхинь әәлhәд, буульхинь бууляд, кесг эрдм hарhҗ хургин шиидвр күцәхәр зүткцхәв… [МЦ-107]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Әмтн терзәрн шаhалдад, үнәр келҗәсинь медцхәв [МЦ-107]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

49. Текстин тасрха:

Гер талан хәрҗ ирәд, hуйрдсн махан идҗ дуусад, ѳмнән ширә деер, җулан цәәтә ааh тәвҗ оркад, Эрнцн босад, күлтиннь дотр хавтхд дүрсн асхн ирсн газет тач авад, шамин герлд хәләв. «Правда» газетиг hаза-дота уга хәләhәд, нүдәрн гүүлгҗ умшад, эвкәд, барун hар талан тәвв. Дарунь «Советская Калмыкия» авв. Эн газетд Москвад болсн ик хург деер босҗ келсн ЦК партин секретарин үг барлата. Умшс гиҗ санад, дәкәд дегәд ора болсн учрар, маңhдур ѳрүhәр, толhа серглң деер умшх шиидвр зүүҗ, эвкәд, бас барун талан ѳмнк газет деер давхрлдулҗ тәвв.

Зүн бийд үлдсн «Хальмг үнн» газет авад, нүр халхинь хәләhәд, дала шин зәңг эс олад, хойр hарарн делгәд дотр халхинь илдкв. Тенднь бас ик hардачин хургт келсн үг барлата. Түүгинь давулад, дѳрвдгч халхинь хәләҗ, унтхар седҗ эргүлв. Нүднь гүүҗ йовад, бичәтә үг үзәд, үнмб-худлв гиҗ толhа сегсрүлв. Дәкн хәләхлә үнн болҗ hарчана – ик хар үзгүдәр цаhан цаасн деер барлата үгмүд ярзаҗ нүднднь үзгдҗ умшгдв: «Улан Манцин» ухрң уга hардачнр». Дорнь кен бичсинь хәләхлә: «Һасндан Бокта» - гиҗ умшгдв.

Шамин герлд ѳдрхәд, ѳмн бәәсн цәәhан мартад, ѳвкәҗ зүткҗ үг алдл уга барлата бичг умшв. Умшх дутман зүркн түгчәд, чирә халу дүрәд, нурhн ирвәтрәд бәәсн бий  hал асад ирв. [МЦ-116]

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: «Правда» газетиг hаза-дота уга хәләhәд, нүдәрн гүүлгҗ умшад, эвкәд, барун hар талан тәвв. [МЦ-116]

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

50. Текстин тасрха:

         Герт мөөрсн туhлин дуунас, герин шуhуд кевтсн баахн күүкн серәд босв. Икәрнь тәвсн бийнь күүкн – арвн долата. Чирәнь йир цевр, хойр халхаснь улан альмна өңг hарад бәәнә. Хойр төгрг нүднь, нүүрсн мет хар, шумр мет герлтә, hолинь дахулад гүрсн сәәхн ут хар күклнь тәкминь цокад шавшна. Күүкнә нернь Цаhан.

         Цаhана экнь өңгрәд, хойр җил шахҗ йовна. Эн хойр җилин эргцд хойр дүүhән, өвгн болсн эцкән, цөн малан гертәhинь хадhлад Цаhан бәәhә. Цаhан – ик герин бичкн эзн. Гериннь өрг хәрүлҗ оркад, хәрү герт орад, нүүрән уhаҗ оркад, барун бийд уята бичкн hалзн туhлиг тәәлҗ авад hарв. Һаза hарад үкрдән туhлинь тәвҗ өгҗ оркад, ивлүләд Цаhан үкрән саав. Цаhаниг үкрән сааҗ бәәтл, кевтрәсн шин боссн hалун шовуд доңhдад, киитн булгин усн, өвсн тал хотн деерәhәр нисәд одв. Шовуд медҗ бәәнә гисн кевтә хотна дорд бийд – нарн hарх үзгт бәәсн царңд йовсн мөрд дотр бәәсн уңhа гүд инцхәлдв.

         Өндр толhан ташуд буусн өл маңхн будн тальрв. Мандлад нарн hарв. Дорд ар үзгәс сер-сер гиhәд, салькн үләв. Йир сәәхн өрүн. Цаhан үкрән сааhад, туhлан зеләс уйҗ оркад, суулhта үсән авад, герт орв. Гертән орҗ ирәд, Цаhан суулhта үсән тәвцин цахас өлгҗ оркад, иргәс уутта арhс авад hал зергләд, цәәhән чанв. Чансн цә буслад болн гиҗ бәәтл, Цаhан эцкән серүлчкәд, дүүнрән босхҗ авад, хувцлад, hар-нүүринь уhалhчкад, цәәhән hарhҗ авад, үсләд, тослад цугтаднь өгв.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Герт мөөрсн туhлин дуунас, герин шуhуд кевтсн баахн күүкн серәд босв [ҺҮ - 60].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

51. Текстин тасрха:

         Зорхтин улана өмнк эрг деер hарад, өмәрән хәләхлә, хотн үзгднә. Хотн холдан хуучн бүрәстә гермүд hазрас йилhрҗ сәәнәр үзгдхш, зуг цаhан-цаhан гермүднь hазрин бор көрснәс, теңгсин көк уснас оңhцин җилк цәәhәд йилhрдг мет йилhрнә. Хотна цөн гермүдәс йилhрәд үзгдсн цаhан-цаhан гермүд – Бадмин Санҗин бийиннь болн ах-дүүhиннь гермүд. Һазрас сәәнәр йилhрҗ үзгдл уга бәәсн хар-бор гермүд Санҗин аальнь.

         Хотна дорд бийдк шовhр цаhан толhа унад ээҗләд идҗ йовсн нег ик хотн хөн – Санҗин хөн. Хотна деед бийдк, хооран өмәрән хойр хәләсн хаалhар хооран цувад hарч йовсн хотн үкр – бас Санҗин. Зорхтин деед бийәр идшлҗ йовсн зеерд бор хойр аҗрhта адун – бас Санҗин. Экәсн салад эврән дурндан наадҗ йовсн уңhд дотр теднлә наадҗ йовсн алтн hалзн мөрн – Санҗин эңкрлҗ ундг мөрн. Байн болдг болхла – Бадмин Санҗ байн.

         Бәәхтә байнд түшсн угатя улс бас олн: олна негнь – Манҗ. Манҗд тергн, цар, төгә hурвн бәәсн бийнь көшүр уга. 

1.     Тодрха текст умштн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Зорхтин улана өмнк эрг деер hарад, өмәрән хәләхлә, хотн үзгднә [ҺҮ - 13].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

52. Текстин тасрха:

         Намрин шүрүн салькта бүркг тиим өдр. Деед бийәсн көдлсн үзүртә киитн салькн теңгрин үүлиг көөhәд хурав. Бархлзад деед бийдән хурсн хар үүлнәс хур орхнь – орад оркм бәәдлтә. Хурас урд селәнд күрс гиhәд, Манҗ царан нәәмәр гүрсн ут хар аратньгар цокад, чаңhар тууhад йовб.

         Манҗиг селәнд ирәд, бичкн кергән күцәhәд hартл, зөв-зөвәр сальклад, хур саак кевтән орх бәәдл hарад, үүлн бархлзад бәәнә. Зунь дуусн хагсу бәәсн цод хаалhар арв hар бедр чаhр деер, иим тиим зөв-зөвәр ачлh ачҗ hарсн Манҗин цар бичкндән уйдад йовна. Хаалh ик цоклhта.

         «Хуучн хар модн көшүр иим му хаалhд сән тесҗ йовнал эн» - гиhәд Манҗиг сана йовтл, герин баран үзгднә. Герин наадк толhа өөдләд hарх деер хаалhин цока догшн болад, хурас өмн гертән күрхәр йовсн цар тергнә хар модн көшүр подуск уга бийәрк хуhрна.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хурас урд селәнд күрс гиhәд, Манҗ царан нәәмәр гүрсн ут хар аратньгар цокад, чаңhар тууhад йовб [ҺҮ - 14].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

53. Текстин тасрха:

         Хургин улс цуhар ә угаhар сууhад, салькн угад урсҗ бәәх hолин урсхул мет күүкнә амнас hарч бәәх үгмүдиг чиңнәд, соңсад сууна.

         Зөвәр удан улан альчурта күүкн хальмг күүкд улсин бәәлhнә болн цевр-цеерин тускар кесг үг келв. Тигәд сүүлднь улан альчурта күүкн асхлад, нарн суухин алднд хурган көтрәhәд, күүкд, берәдиг герәднь хәрүлв. Улан альчурта күүкн эн саамдан хургт орсн күүкдтәhән цугталань таньлдв. Күүкдләhән күүндҗ бәәhәд, му угатя күүнә үрн бийнь яhҗ сурhульд орсан, ямаран учрта юминь келҗ өгв.

         - Асхндан нәр кехмн, күүкд цуhар яhад болв чигн иртн, - гиҗ күүкн сурв.

         Һурвн җил дарандтнь улан альчурта күүкн Н-ск нутгин ставк деер делегатск хург hардв. Һурвн җилин эргцд, улан альчурта күүкн ликпунктд зөвәр олн күүкд, берәд сурhулв. Түүнәс күүкд, берәд орс хувц өмсдг, улан альчур татдг болв.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Зөвәр удан улан альчурта күүкн хальмг күүкд улсин бәәлhнә болн цевр-цеерин тускар кесг үг келв [ҺҮ - 58].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

54. Текстин тасрха:

         Н-ск улсин ставк деер нег хальмг күүкн орс хувцта болн толhадан улан альчур боосн үзгдсн, ставкин күүкд улс, цуhар урднь тиим орс хувцта, толhадан улан альчур боосн хальмг күүк үзәд угадан, юн учрта юминь йилhҗ чадл уга бәәцхәв.

         Тер улан альчурта күүк үзхләрн зәрм күүкд улснь: - « Яhсн ичр уга юмби? Махла чигн уга, бүс чигн уга, үүдхн орс хувцта, - гиҗ келцхәдг билә. Улан альчурта күүкн Таңhчин күүкд улсин парвлянас Н-ск улускомд нутгин күүкд улс дунд волженорго болҗ көдлтхә гиҗ илгәдсн күн бәәҗ. Нег дәкҗ улан альчурта күүкн, ставк деер күүкд улс цуглулҗ авч хург кех санатаhар, хальмг гермүдиг дарн орад эргнә, тигәд эргәд йовсн бийнь бүкл хотнас нег күүкд кү үзсн уга.

         Эн саамд баh-бичкн берәд, күүкд улснь улан альчурта күүкнәс бултад, гертән бичкн күүкдән болн көгшн эмгд үлдәҗ оркад әрлҗ одцхаҗ. Йирндән бийснь бултхларн, күүкдән дахулад бултцхадг билә, кемрҗән эс дахулсн цагтан күүкдтән: «Тер улан альчурта күүкнлә бичкә харh», гицхәдг билә.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Эн саамд баh-бичкн берәд, күүкд улснь улан альчурта күүкнәс бултад, гертән бичкн күүкдән болн көгшн эмгд үлдәҗ оркад әрлҗ одцхаҗ [ҺҮ - 56].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

55. Текстин тасрха:

         Зурhана хәрүлҗ йовсн хөөнәс нег хурhар күр тәвх болад, хойр көвүн … утхар нүк малтна. Күр тәвх дүңгә нүк малтҗ оркад, көвүд хойр үзгд hарад, көк бор арhс түүҗ авад, күр тәвх нүкндән тәвәд түлнә. Көк бор арhсна гиигн цаhан утан цоонглад hарад бәәнә.

         Һал шатаhад, бел кеҗ оркад, хойр көвүн … цаhан хурhиг бәрәд авна …

Хойр көвүн ик шулуhар хурhна дотринь йүүҗ хаяд, махинь мөч-мөчәрнь салhад авв. Цуглулҗ авад түлсн көк бор арhснас hарч бәәсн көвкр цаhан утан уурч одсна хөөн хойр көвүн мөч махдиг ярҗ-ярҗ оркад, нег тайган шорлад, тер махан өлгәд, hалин заль деер тәвәд, бүркҗ оркв.

         - Махн hалин залин уурт шаргдад болдмн, - гиҗ келәд, - чи тер дотриг өргәд авад ир. Би нүк малтнав. Булҗ оркх юмн, - гиҗ Җөөлән хөөчин көвүн келәд, суусн hазрасн босад hарна, Зурhан дотр авад дахна.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Һал шатаhад, бел кеҗ оркад, хойр көвүн цаhан хурhиг бәрәд авна [ҺҮ - 21].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

56. Текстин тарсха:

         Цаhан герәдән усан авч ирәд оркчкад, хотна захд бәәсн саадг хойр үкрән тууhад авч ирәд саав. Үкрмүдән сааhад хурачкад, Цаhан үсән герәдән авч орад чигәндән кеҗ оркад, hарч ирәд үкрмүдән  тууhад hарв. Үкрмүд бәәрн талан hарч одв. Үкрмүдән hарhчкад, туhлмудан тәвчкәд, чигәhән бүләд, чигәнәннь тос авчкад, түүнәннь хөн Цаhан хойр арс идәлв. Арсан идәлҗ оркад, Цаhан аадмг шүүв, иигәд көдлмш кеhә йовтлнь, диг hал үд болв. Үдлә үдән хот уучкад, Цаhан дакн көдлмш кехәр седнә…

         Ода асхн күртл кех юминь: үс авх, әрк нерх, арhс түүх, дакад идәлсн арсдан хураҗ авх. Түүнәс талдан асхн керг бәәнә: мал бүрткх, үкр саах, асхн хотинь өгч дүүнрән унтулх. Көдлмш дала. Эн көдлмшиг Цаhан күүкн hанцарн кеhәд, герән хәләhәд бәәнә…

         Цаhан күүкн ик герин бичкн эзн!

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Үкрмүдән hарhчкад, туhлмудан тәвчкәд, чигәhән бүләд, чигәнәннь тос авчкад, түүнәннь хөн Цаhан хойр арс идәлв [ҺҮ - 60].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

57. Текстин тасрха:

         Ирвгчин, орс герин терз болсн, ик-ик шуурхаhар, хү салькн нег бийәснь орад, дотркиг бутхаҗ оркад нег бийәрнь hарч одна. Гертәс салькн hарч одсн ард, герин дотрк үүлн көк үмсн, өткн шар элсн хойр хоорндан хутхлдад, кевтсн hазрасн бослдад хаhад үргәҗ орксн шовуд кевтәhәр нисләд бәәнә. Герт бәәсн салькн hарч одсна дарунь гишң, дакад шин салькн иргин хаhрхаhар герт одҗ ирәд, гер дотр нисҗ бәәсн элсн-үмснә дор эргәд биилнә.

         Эргәд нисҗ бәәсн элсн-үмсн, биилҗ бәәсн салькн дотр гемтәд эдгсн күүнә бәәдлтә эццн шар чирәтә күүкд күн, өмнән авдр тәвсн, доран хурмш делгсн, деерән хуучн девл көдрсн зовад йовhн сууна. Күүкд күүнә эццн шар чирәнь, алхдад эвкҗ орксн hуйр кевтәhәр хурняслад, уутьхн хойр хар нүднь ус гүүhәд, өңг угаhар хәләhәд бәәнә

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Гертәс салькн hарч одсн ард, герин дотрк үүлн көк үмсн, өткн шар элсн хойр хоорндан хутхлдад, кевтсн hазрасн бослдад хаhад үргәҗ орксн шовуд кевтәhәр нисләд бәәнә [ҺҮ - 36].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

58. Текстин тасрха:

         Сө харңhу. Зуг зәрм-зәрмдән хошин хар барг кошарин барун бийд салькнас хорhлад кевтҗ оркад, күр-күр гисн көгшн бөдүн дууhар хуцад бәәнә.

         Ноха хурhд тал одв. Кошарин барун булңд хашалҗ орксн хурhд төвкнүн кевтцхәнә. Бий талан аашсн Нохаг үзҗ оркад, хар барг сүүлән шарвадад, түүнә өмнәс ирв. Тер түүг: йов! гиҗ көөв көөгдсн барг хуцн йовҗ кошарин зүн бий тал одв. Һанцарн үлдсн Ноха: не ода экләд бәәхмн, - гиҗ санв. Түүнәннь дару чичрсн hаран бораткин нүкәр шурhулв. Хурh татад авад ирв. Нөөрмү хурhн серәд маальтл, Ноха түүнә толhаhинь мошкад оркв. Дакад саглхин эркд Ноха шавр гер талас күн hарад ирчв гиhәд, тигәрән хәләв.

         Бийән яhҗахиг эс үзҗәхиг лавта медҗ оркад, Ноха дакад нег хурh шүүрв. Шүүрәд бәрсн хурhиг татад hарhҗ йовтл, түүнә көл бораткин амнд торв. Тер хоорнд хурhн чаңhар маальв, түүнә дуунас хурhд серәд цуhар маальцхав, хурhдин ду соңссн бөдүн хөд бас маальлдв. Цаг биш цагла мә-мә гисн хөд дууhарн дарад хайв. Терүнлә харhулад чонмуд уульлдв.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Кошарин барун булңд хашалҗ орксн хурhд төвкнүн кевтцхәнә [ҺҮ - 68].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

59. Текстин тасрха:

         Салькнд сәрвксн хар дерәкә бүшмүдин хормань сайг хар кер мөрнә сәәриг бүрксн, цеңкр көк утаг бүрҗңнүләд, мөңгн цокарта агч hанзан татсн, мөрнәннь амр тав җораhар Кичг йовҗ йовна. Түүнә өмнәс көндлң көк бор зоог өөдләд, шар-бор мөртә күн шүрүн хатрларнь зөрлцәд hарад ирв.

         Удл уга хойр мөртә күн зерглҗ ирәд зогсад харhцхав.

- Мендв-та?

- Менд.

- Альдас-альдаран?

- Гер таласн Цаhан Нур тал.

- Юн кергтә?

- Дими.

- Танахн тал юн зәңг-зә бәәнә?

- Эн-тер гих соньн-сормн зәңг-зә уга. Шидрә нутгин парвляд талас нег орс күн ирәд манахнд «колхоз» гиhәд бүрдәв.

- «Колхоз?»

- Э, «колхоз».

- Тернь юмб?

- Ай, тернь ода угатя, середняк улс бурдәд, күч-көлсән негдүләд «колхоз» болад бәәх юмн чигн.

- Нә, тигәд юн болв?

- Манахна әңгәс нег 50 өрк «Угатьнрин чидл» гидг нертә «колхоз» бүрдәв.

- Угатьнрт бас чидл бәәдв? – гиhәд Кичг мусхлзҗ хамр доран инәв.

         Эн күүндәнә дару бор мөртә залу, Кичгәс нег амнд авх тәмк сурҗ авад, түүгән кевтнь амндан авчкад, көндрәд hарв.

         «Колхоз» гидгнь юн болхв? – гиҗ Кичг өмәрән йовх дутман дакн-дакн ухалад йовсн бийнь «тер» гих хәрү олҗ эс чадад бәәв.

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Эн күүндәнә дару бор мөртә залу, Кичгәс нег амнд авх тәмк сурҗ авад, түүгән кевтнь амндан авчкад, көндрәд hарв [ҺҮ - 117].

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

60. Текстин тасрха:

         Дорҗин Бора зәәсң цаһан ишкә деер ханцан шамлчксн сууна. Гилр-гилр гисн билхгр күзүнәснь көлсн сарҗңнад бәәнә. Хаҗуднь өвдглҗ суусн баахн көвүн бәәҗәһәд-бәәҗәһәд зәәсңгин күзүр цаһан кенчрәр арчад оркна, болв көлсн удлго дәкәд чиихәд һарч ирнә.

Нәәмәр гүрсн бухин арсн маляч аһар керчәд, тусх һазртан таш-таш гиҗ шигдх болһнд, энд, цаһан ишкә деер, суусн Дорҗин Бора күчңдсн бәәдл һарад, хойр талан нәәхләд зоһдад авна.

         Хар модн көшүрнь хамх туссн хозлг тергн деер күләтә баахн көвүнә нүцкн нурһнд нәәмәр гүрсн маля көндлң чигн, утулң чигн тусад бәәнә. Шавдсн шавдлһн болһнас көвүнә нурһнд утр орад, тер оринь удл уга көк балм болҗ хавдад, эрчксн арһмҗ кевтә һолиһәд һарч ирнә. (Балакан Алексейин  “Алтн Бумб”)

1.     Текст умшлһн.

2.     Эн тасрхад юуна тускар келгдҗәнә. Һурвн - дөрвн зәңгәр цәәлһҗ өгтн.

3.     Ид-чинрәрн текст хойр эс гиҗ һурвн әңгәр хуватн. Хуваһад нер өгтн.

4.     Һол ид-чинр дааҗах үгмүдинь әңг болһнднь бичҗ автн.

5.     Тасрхад нер өгтн.

6.     Йилһгдсн үгмүдин ид-чинр цәәлһтн.

7.     Текстин тускар ахр келвр бичҗ болн келҗ өгтн.

8.     Өггдсн зәңгин синтаксическ йилһлт кетн: Хаҗуднь өвдглҗ суусн бьаахн көвүн бәәҗәһәд-бәәҗәһәд зәәсңгин күзүр цаһан кенчрәр арчад оркна. (АБ-7)

9.     Зәңгд орҗ бәәх үгмүдиг үгин ниицлһнә дараһар синтаксическ йилһлт кетн.

Дамшлһ белдснь Муушан Владимир